İBN MEKKÎ

Kaynaklarda Sicilya’dan (Sıkılliye) Tunus’a hicreti ve orada yaptığı kadılık görevi dışında bilgi yoktur. Bazı eserlerde kaydedilen Mâzerî nisbesinden hareketle Sicilya’da Mâzer (Mazzara) şehrinden olduğu veya bir süre burada yaşadığı söylenebilir. Hocaları arasında, özellikle Tes̱ḳīfü’l-lisân adlı eserinde nakillerde bulunduğu (meselâ bk. s. 47, 66, 87, 150, 204, 277) Ebû Bekir İbnü’l-Bir et-Temîmî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Muhammed b. Hârûn es-Sehmî, İbn Reşîḳ el-Kayrevânî anılabilir. Sicilya’nın Normanlar tarafından işgale başlanmasından sonra tahminen 460 (1068) yılı dolaylarında Tunus’a hicret etti; burada kadılık görevine tayin edildi ve hatiplik görevini de yürüttü. Hutbelerinin çok etkili olduğu belirtilmektedir. Bazı müellifler, onun bu yönünü İbn Nübâte ile kıyaslayarak hutbelerinin ondan daha üstün olduğunu kaydetmektedir (İbnü’l-Kıftî, II, 329). Aynı zamanda şair olan İbn Mekkî’nin şiirlerinde vaaz ve irşad üslûbu dikkati çekmektedir (Abdülazîz Matar, s. 7-8). Çağdaşı ve hemşerisi İbnü’l-Kattâ‘ es-Sıkıllî tarafından kaleme alınan ed-Dürretü’l-ḫaṭîre’de şiirlerinden bazı örnekler mevcuttur (s. 149-151). İbn Mekkî’nin vefat tarihi klasik kaynaklarda belirtilmemekte, Bağdatlı İsmâil Paşa’nın kaynak göstermeden verdiği 501 (1108) yılı (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 782) daha sonraki bazı eserlerde de tekrarlanmaktadır.

İbn Mekkî’nin günümüze ulaşan tek eseri Tes̱ḳīfü’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân’dır. Müellifin, eserini hocası İbnü’l-Birr’e takdim ederek onun görüşlerini aldığı (Tes̱ḳīfü’l-lisân, s. 47) ve İbnü’l-Birr’in 460 (1068) yılında Sicilya’dan Endülüs’e göç ettiği bilindiğine göre eser bu tarihten önce Sicilya’da yazılmış olmalıdır. Yine hocası olan İbn Reşîḳ’ten rahmetle bahsetmesi (a.g.e., s. 66, 87, 150) eserini onun vefatından (456/1064) sonra yazdığını göstermektedir. Elli bölümden oluşan Tes̱ḳīfü’l-lisân’da Arapça konuşanların yapmış oldukları hataların yanı sıra kurrâ, fukaha, müfessirler, tabipler gibi ilim erbabının kendi alanlarıyla ilgili yanlış kullanımlarının düzeltilmesi de amaçlanmıştır. Müellif görüşlerini ispat için âyet ve hadislerden, ayrıca divanlar, emsal kitapları, lugatlar, nahiv kitapları ve edebiyat ansiklopedilerinden örnekler (şâhid) vermiştir. Çok sayıda kaynaktan istifade edilerek yazılan esere sonraki birçok müellif atıfta bulunmuştur. İbn Hişâm el-Lahmî, el-Medḫal ilâ taḳvîmi’l-lisân’da bu eserle Ebû Bekir ez-Zübeydî’nin Laḥnü’l-ʿâmme’sini tenkit etmekle birlikte her iki eserden de faydalanmış ve zaman zaman takdirlerini ifade etmiştir. İbnü’l-Ecdâbî’nin Tes̱ḳīfü’l-lisân’a bir reddiye yazdığı bilinmektedir (Tes̱ḳīfü’l-lisân’ın tanıtımı ve değerlendirilmesi için bk. Abdülazîz Matar, s. 125-165). Bir araştırma ile birlikte Umberto Rizzitano tarafından yayımlanan eseri (bk. bibl.) daha sonra Abdülazîz Matar (Kahire 1386/1966, 1415/1995) ve Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1410/1990) neşretmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Mekkî, Tes̱ḳīfü’l-lisân ve telḳīḥu’l-cenân (nşr. Abdülazîz Matar), Kahire 1415/1995, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-25.

İbnü’l-Kattâ‘ es-Sıkıllî, ed-Dürretü’l-ḫaṭîre fî şuʿarâʾi’l-Cezîre (nşr. Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1995, s. 147-151.

İbn Dihye, el-Muṭrib (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr.), Kahire 1954, s. 88-89.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 329.

Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 239.

Safedî, Taṣḥîḥu’t-taṣḥîf ve taḥrîrü’t-taḥrîf (nşr. Seyyid eş-Şerkāvî – Ramazan Abdüttevvâb), Kahire 1407/1987, s. 61-62.

Fîrûzâbâdî, el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 161-162.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 218.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 344; II, 993.

el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, I, 244, 272, 293.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 695, 782.

Ahmed Tevfîk el-Medenî, el-Müslimûn fî cezîreti Ṣıḳılliye ve cenûbi Îtâliyâ, Cezayir 1365, s. 214.

Brockelmann, GAL, I, 375; Suppl., I, 541.

Abdülazîz Matar, Laḥnü’l-ʿâmme fî ḍavʾi’d-dirâsâti’l-luġaviyyeti’l-ḥadîs̱e, Kahire 1386/1967, s. 7-8, 121-165.

İhsan Abbas, el-ʿArab fî Ṣıḳılliye, Beyrut 1975, s. 110-111.

Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, III, 243-244.

D. A. Agius, “Focus of Concern in Ibn Makkī’s Tatqıf al-lisān: The case of gender in the medieval Arabic of Sicily”, Proceedings of the Colloquium on Arabic Grammar (Budapest 1-7 September 1991) (ed. Kinga Dévényi – Tamás Iványi), Budapest 1991, s. 1-7.

U. Rizzitano, “Il Tatqīf al-lisān wa talqīḥ al-ğanān di Abū Ḥafṣ ‘Umar b. Makki”, SO, XVIII (1956), s. 192-213.

a.mlf., “Ibn Makkī”, EI² (İng.), III, 859-860.

J. M. Fórneas, “Almenar, almenara (alminara, almanara) y alminar; en torno a un pasaje del ‘Tatqīf’ de Ibn Makkī”, Miscelánea de estudios árabes y Hebraicos, sy. 29-30, Granada 1980, s. 177-188.

Rahmetpûr Muhammed Şîrcû Peşt, “İbn Mekkî”, DMBİ, IV, 688-689.