İBN MENDE, Ebû Zekeriyyâ

19 Şevval 434’te (1 Haziran 1043) İsfahan’da doğdu. Ailesi hadis ve tarih alanlarında yetiştirdiği âlimlerle meşhurdur. Dedelerinden İbrâhim b. Velîd’in lakabı Mende olduğu için İbn Mende künyesiyle tanınmıştır (İbn Hallikân, VI, 168). Küçük yaşlarda ilim öğrenmeye başladı ve önce babasıyla amcalarından, sonra da diğer meşhur âlimlerden ders aldı. Horasan, Nîşâbur, Hemedan, Cibâl, Basra ve Bağdat gibi ilim merkezlerini dolaştı. 498 (1105) yılında hacca giderken uğradığı Bağdat’ta bir süre kaldı ve Mansûr Camii’nde hadis yazdırdı. Daha sonra tekrar İsfahan’a döndü ve ömrünün geri kalan yıllarını burada geçirdi. Babası ve amcaları Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Muhammed ile Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed dışında Ebû Bekir b. Rîze, Ahmed b. Mahmûd es-Sekafî, Muhammed b. Ali b. Cessâs, Ahmed b. Mansûr b. Halef, Ahmed b. Muhammed el-Feddâd, Ebû Tâhir b. Abdürrahîm, Ebü’l-Fazl Abdurrahman b. Ahmed er-Râzî ve ünlü muhaddis Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī hocalarından, Hâfız Ebü’l-Kāsım İsmâil b. Muhammed el-Kureşî, Hâfız Ebû Saîd Muhammed b. Abdülvâhid el-İsfahânî, Ebü’l-Hüseyin Mübârek b. Abdülcebbâr el-Bağdâdî, Ebü’l-Berekât Abdülvehhâb b. Mübârek el-Enmâtî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hibetullah b. Alâ el-Burûcirdî, Muhammed b. İsmâil et-Tarsûsî, Ebû Mûsâ el-Medînî ve meşhur mutasavvıf Abdülkādir-i Geylânî ise talebelerinden bazılarıdır; Sem‘ânî de icâzet yoluyla onun öğrencisi olmuştur.

Muhaddis, hâfız, imam, vâiz, fakih, tarihçi ve çok hadis rivayet eden, kuvvetli hâfızaya sahip bir âlim olarak nitelendirilen İbn Mende güvenilir kişiliğiyle tanınmıştır. O yıllarda senediyle hadis rivayetinden vazgeçilmeye başlandığı halde İbn Mende bu geleneği sürdürmüş, hatta Ahmed b. Hanbel’in menkıbelerine dair yazdığı eserde onun kendi sözlerini dahi senedli nakletmiştir (İbn Receb, I, 130 vd.). Aynı zamanda Hanbelî âlimlerinin önde gelenlerinden olan İbn Mende kıraat âlimleri arasında zikredilmektedir (İbnü’l-Cezerî, II, 374). Kıraat bilgisini Muhammed b. İbrâhim el-Bekā ve Hüseyin b. Muhammed b. Zencûye’den öğrendi. Ebü’l-Alâ el-Hemedânî de kendisinden rivayette bulundu. Taberânî’nin el-Muʿcemü’l-kebîr’i ve el-Muʿcemü’ṣ-ṣaġīr’i, Ebû Ya‘lâ’nın Müsned’i, Ahmed b. Abdullah el-Berkî’nin Kitâbü’t-Târîḫ’i, Ahmed b. Mûsâ el-Merdûye’nin Kitâbü’l-Ems̱âl’i ve Kitâbü’l-ʿİlm’i, Ebû Bekir b. Âsım’ın Kitâbü’r-Rühûn’ü, Yahyâ b. Osman’ın Kitâbü’l-Menâhî’si, Sâlih b. Ahmed el-Hemedânî’nin Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāt li-ehli’l-ʿilm ve’t-taḥdîs̱ bi-Hemedân’ı, Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr’in et-Târîḫ’i, Dârekutnî’nin el-Müctebâ fi’s-sünen’i, Ebü’l-Abbas el-Müstağfirî’nin Kitâbü’l-Muḫtelif ve’l-müʾtelif’i ve Ebû Ahmed el-Assâl’ın Kitâbü’l-ʿAẓame’si gibi kitapları semâ yoluyla elde ettiği söylenir. Bazı kaynaklarda onun şairliğine temas edilerek şiirlerinden örnekler verilmiştir. İbn Mende 10 Zilhicce 512’de (24 Mart 1119) İsfahan’da vefat etti (İbn Hallikân, VI, 170); 12 Zilhicce 511’de (6 Nisan 1118) öldüğü de rivayet edilir (a.g.e., a.y.). Kâtib Çelebi’nin, ölümü için kaydettiği 445 (1053) yılı yanlıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282).

Eserleri. 1. Kitâb fîhi maʿrifetü esâmî erdâfi’n-nebî. İbn Mende bu eserinde, çeşitli yolculuklar sırasında Hz. Peygamber’in terkisine aldığı otuz yedi sahâbîyi sayarak her biriyle ilgili haberleri kendi isnadıyla nakletmiştir. Kitap Yahyâ Muhtâr Gazzâvî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1410/1990).

2. Cüzʾ fîhi ẕikrü Ebi’l-Ḳāsım Süleymân b. Aḥmed eṭ-Ṭaberânî (Menâḳıbü’ṭ-Ṭaberânî). Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed es-Saydalânî’nin rivayetine istinaden Taberânî’nin biyografisini ve eserlerinin bir listesini içermektedir; Hamdi Abdülmecîd es-Selefî tarafından Taberânî’nin el-Muʿcemü’l-kebîr’inin (Kahire, ts.) XXV. cildinin sonunda (s. 329-368) yayımlanmıştır.

3. Cüzʾ fîhi men ʿâşe miʾeten ve ʿişrîne seneten mine’ṣ-ṣaḥâbe. Ashaptan 120 yıl yaşamış olanların hayatlarını konu alır. Hz. Peygamber zamanında yaşadığı halde onu göremeyenlerden (muhadramûn) on dört kişinin de isimleri doğum, ölüm ve ihtidâ tarihleriyle birlikte verilmiş, bazılarının rivayet ettiği hadisler de kaydedilmiştir. Ayrıca eserin sonunda tâbiînden Kādî Şüreyh ile müşriklerden Utbe b. Rebîa’nın isimleri de kayıtlı bulunmaktadır. Müellif kitabını hazırlarken Taberânî’nin el-Muʿcemü’l-kebîr, Ebû Ya‘lâ’nın Müsned, Ebû Îsâ et-Tirmizî’nin Tesmiyetü aṣḥâbi Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem, Buhârî’nin et-Târîḫu’l-kebîr ve Hadramî’nin el-Mefârîd adlı çalışmalarından faydalanmıştır. Eser Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Bulak 1989) ve Meşhûr Hasan Selmân (Beyrut 1992) tarafından yayımlanmıştır.

4. Erbaʿatü mecâlis min emâlî İbn Mende. Kitabın iki nüshası Köprülü Kütüphanesi (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 252/4) ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 118) bulunmaktadır.

5. Târîḫu İṣbahân. Sem‘ânî, Yâkūt el-Hamevî, İbn Hallikân ve Zehebî tarafından kaynak olarak kullanılan eserin günümüze sadece küçük bir bölümü ulaşabilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Hadis, nr. 119).

İbn Mende’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel; Kitâb (Musannef) ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn (bazı kaynaklarda eserin adı Kitâbü’ṣ-Ṣaḥîḥ ʿalâ Kitâbi Müslim b. el-Ḥaccâc şeklinde kaydedilerek sadece Müslim’in eseri hakkında olduğu söylenmektedir; bk. İbn Receb, I, 129); Menâḳıbü’l-ʿAbbâs; et-Tenbîh ʿalâ aḥvâli’l-cühhâl ve’l-münâfiḳīn; Taʿlîḳāt ve iżâfât (DMBİ, IV, 700); Cüzʾ men revâ hüve ebûhü ve ceddühû (Cüzʾ fîhi men ʿâşe, neşredenin girişi, s. 26-29; Kettânî, s. 90).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Mende, Cüzʾ fîhi men ʿâşe miʾeten ve ʿişrîne s̱eneten mine’ṣ-ṣaḥâbe (nşr. Meşhûr Hasan Selmân), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 26-29, 38.

Sem‘ânî, et-Taḥbîr, II, 378-382.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, IX, 204.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 192, 546.

İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, Târîḫu Nîsâbûr: el-Münteḫab mine’s-Siyâḳ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1362 hş., s. 747.

İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 168-171.

Zehebî, el-ʿİber, II, 398.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 395-396.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1250-1252.

a.mlf., Düvelü’l-İslâm, Beyrut 1405/1985, s. 265.

Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Ẕeyli Târîḫi Baġdâd (nşr. Kayser Ebû Ferah, Târîḫu Baġdâd, XIX içinde), Haydarâbâd 1391/1971, s. 256-257.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, III, 202-203.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952 → Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 127-137.

Zeynüddin el-Irâkī, el-Elfiyye (nşr. Muhammed b. Hüseyin el-Irâkī el-Hüseynî), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), III, 39-40.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 374.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 214.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 454.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, III, 68-73.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282; II, 1464.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, IV, 32.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 289, 949.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 520.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IX, 194.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 210-211.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 90-91, 131, 159.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1986, s. 283, 406, 459.

a.mlf., “Ibn Manda”, EI² (İng.), III, 864.

Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988, s. 79-80.

Muhammed Mehdî Müezzin-i Câmî, “İbn Mende”, DMBİ, IV, 700-701.