İBN MERDÛYE

323’te (935) İsfahan’da doğdu. Aynı adla bilinen torunuyla karıştırılmaması için kendisine İbn Merdûye (Merdeveyh) el-Kebîr denir. Babası, kardeşi Ebû Abdullah Muhammed b. Mûsâ ile torunu Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Ahmed de (İbn Merdûye es-Sagīr) tanınmış âlim ve muhaddislerden olup İbn Merdûye es-Sagīr Cüzʾ fîhi eḥâdîs̱ü Ebî Muḥammed ʿAbdillâh b. Muḥammed b. Caʿfer b. Ḥayyân adlı eserin müellifidir (nşr. Bedr b. Abdullah b. Bedr, Riyad 1414/1993). İbn Merdûye tahsiline İsfahan’da babasının yanında başladı. Daha sonra Basra, Kûfe ve Horasan gibi merkezleri dolaştı; 349’da (960) Bağdat’a gitti ve iki yıl kadar orada kaldı. Hocaları arasında Ebû Sehl b. Zîyâd el-Kattân, Meymûn b. İshak el-Horasânî, Abdullah b. İshak el-Horasânî, Ebû Ahmed el-Assâl, Muhammed b. Ali b. Duhaym eş-Şeybânî, Ebü’ş-Şeyh el-İsfahânî gibi âlimler vardır. Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû Amr İbn Mende ile kardeşi Ebü’l-Kāsım İbn Mende, Süleyman b. İbrâhim b. Muhammed el-İsfahânî ve es̱-S̱eḳafiyyât adlı hadis cüzüyle tanınan Ebû Abdullah es-Sekafî onun talebelerinden bazılarıdır. İbn Merdûye 24 Ramazan 410’da (23 Ocak 1020) vefat etti. Kettânî ölüm tarihini yanlışlıkla 416 (1025) olarak verir. Sika bir râvi olduğu ve râviler hakkında isabetli tenkitler yaptığı belirtilen İbn Merdûye, ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybettiğinde kuvvetli hâfızası sayesinde talebelerine ezberden hadis imlâ edebilmiştir.

Eserleri. 1. Emâlî. Ebû Sehl b. Ziyâd el-Kattân’ın 300 kadar meclisinde tutulan notların derlenmesiyle meydana gelen bir eser olup üç bölümünü içine alan kısmı Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecmua, nr. 108/8, vr. 182^a-192^a).

2. Muḫtârât mine’l-Emâlî. Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim b. Ca‘fer el-Cürcânî’nin Emâlî’sinden (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 74, vr. 105^a-198^b) seçilerek meydana getirilen eserin eksik bir nüshası British Museum’dadır (Or., nr. 7724).

3. Muʿcemü’l-büldân. Bir nüshası Âsafiye (Coğrafya, nr. 1), diğer bir nüshası da Tahran Üniversitesi (nr. 3965) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

4. Cüzʾ fîhi intiḳāʾ min ḥadîs̱i ehli’l-Baṣra. Taberânî’nin Ḥadîs̱ li-ehli’l-Baṣra (Sezgin, I, 196) adlı eserinde derlediği hadislerden seçmeler yapılarak meydana getirilen risâlenin bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecmua, nr. 85, vr. 110^a-126^b).

5. el-Müstaḫrec ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Rivayetlerinin çoğu âlî isnadlı bir eser olduğu belirtilmiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 310).

6. Kitâbü’t-Tefsîr (et-Tefsîrü’l-müsned). Yedi cilt olduğu kaydedilen eser daha sonraki birçok müfessire kaynak teşkil etmiştir.

7. Târîḫu İṣfahân. Zehebî ve İbn Hacer gibi müelliflerin çokça faydalandıkları bir eserdir (meselâ bk. Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 463; XV, 553, 554; XVI, 13, 14, 15, 277, 278; a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 886, 887, 974; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, I, 117, 266).

İbn Merdûye ayrıca Ebü’ş-Şeyh’in Eḥâdîs̱’i ile (nüshaları için bk. Sezgin, I, 201) Taberânî’nin Eḥâdîs̱’inden (nüshaları için bk. a.g.e., I, 197) seçtiği hadisleri aynı adla ayrı cüzler halinde derlemiş, İbnü’l-Cezerî’nin el-Aṣl’ı ve Şevkânî’nin Tuḥfetü’ẕ-ẕâkirîn’ine kaynak oluşturduğu söylenen el-Edʿiye adlı bir dua mecmuası kaleme almıştır (DİA, IX, 538). Kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müsned, el-Ebvâb, eş-Şüyûḫ, el-Câmiʿu’l-muḫtaṣar fi’ṭ-ṭıb, el-Müstaḫrec ʿalâ Müslim, el-Ems̱âl, Evlâdü’l-muḥaddis̱în, el-ʿİlm, et-Teşehhüd ve ṭuruḳuh ve elfâẓuh, Menâḳıbü ʿAlî.

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ẕikru aḫbâri İṣbahân (nşr. S. Dedering), Leiden 1931, I, 168.

İbn Şehrâşûb, Meʿâlimü’l-ʿulemâʾ, Beyrut, ts. (Dârü’l-advâ), s. 138.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VII, 294.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 886, 887, 974, 1050-1051.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 143, 463; XV, 553, 554; XVI, 13, 14, 15, 277, 278; XVII, 308-311; XIX, 207.

Safedî, el-Vâfî, VIII, 201.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 8.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, I, 117, 266.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), III, 412.

a.mlf., el-İtḳān (Ebü’l-Fazl), IV, 213.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 94-95.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 282, 439.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 190.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 71-72.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 190.

Bilmen, Tefsir Tarihi, I, 405.

Sezgin, GAS, I, 196, 223, 225.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 26-27.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 261.

Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, I, 211-213.

S. Kemal Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara 1991, s. 119.

Kāmûsü’l-a‘lâm, I, 660.

Hasan Ensârî, “İbn Merdûye”, DMBİ, IV, 603-605.

Mustafa Çağrıcı, “Dua”, DİA, IX, 538.

C. Edmund Bosworth, “Ebn Mardawayh”, EIr., VIII, 38.