İBN MEYMÛN

30 Mart 1135 tarihinde Kurtuba’da (Córdoba) doğdu. İslâmî literatürde adı genellikle Mûsâ b. Meymûn veya kısaca İbn Meymûn şeklinde anıldığı gibi Mısır’da kaldığı süre içinde yahudi cemaatinin liderliğini yaptığından kendisine “Reîs” de denilmiştir; Fransızca kaynaklarda Maïmonide, İngilizce ve Almanca kaynaklarda Maimonides diye geçer. Yahudi literatüründe ise Rabbi Moşeh ben Meymon olarak bilinir. Ayrıca bu isim zincirinin baş harflerinden hareketle yahudi literatüründe Rambam şeklinde de adlandırılmaktadır. Hayatının uzun bir dönemini Kuzey Afrika ve Mısır’da geçirmesine rağmen Kurtubî nisbesini kullanarak Endülüs asıllı olmasına vurgu yapmıştır. Şeceresini, sözlü yahudi geleneğini Mişna adıyla derleyen Yehudaha-Nasi’ye kadar götüren rivayetler vardır. Uzun zaman önce Endülüs’e yerleşmiş bulunan kültürlü ve soylu bir yahudi ailesine mensuptur. Kurtuba’daki yahudi şeriat mahkemesinde hâkimlik yapan babası Meymûn, hem yahudi din âlimi hem tabii ve felsefî ilimler alanında birikim sahibi bir kişi olup oğlunun yetişmesinde önemli ölçüde katkısı olduğu belirtilmekte ve onun hocaları arasında gösterilmektedir. Kurtuba’da bir yandan yahudi ilâhiyatı tahsil ederken bir yandan da Fârâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Bâcce gibi müslüman düşünür ve tabiplerin eserlerini okuyarak İslâmî kültür içinde formasyon kazanan İbn Meymûn, bundan dolayı İslâm dünyasında yetişmiş diğer birçok benzeri gibi İslâm felsefe geleneği içinde değerlendirilir. Eserlerini İbrânî alfabesiyle Arapça yazması da bunun bir delili olarak gösterilir.

Genellikle Ortaçağ’ın, hatta bazılarına göre bütün dönemlerin en büyük yahudi filozofu olarak bilinen İbn Meymûn, ilk öğrenimini Kurtuba’da gördükten sonra on üç yaşında iken ailesiyle birlikte Endülüs’ün güneyindeki Meriye’ye (Almeria) gitti. Bu sırada hemşerisi İbn Rüşd de Meriye’ye yerleşmişti. İbn Meymûn bu göçler sırasında yahudi ilâhiyatı, tıp ve felsefî disiplinlerdeki öğrenimini devam ettirdi. Ünlü astronomi âlimi İbn Eflah el-İşbîlî’nin oğlu ile muhtemelen Meriye’de bulunduğu sırada karşılaştığı gibi filozof Ebû Bekir İbnü’s-Sâiğ’in (İbn Bâcce) bir öğrencisinden de ders okudu (Wilfinson, s. 6-7; krş. Delâletü’l-ḥâʾirîn, s. 293).

1160 yılında Meriye Muvahhidler’in eline geçince İbn Meymûn’un ailesi Mağrib’e göç ederek Fas şehrine yerleşti. Bazı eski tarihçiler, ailenin Mağrib’e göçmesine sebep olarak geniş bir hoşgörünün hâkim olduğu ülkeyi o sıralarda ele geçiren Muvahhidler’in başlattığı dinî baskıyı gösterirler. Hatta bu baskı yüzünden İbn Meymûn’un görünüşte müslüman olduğu, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlediği ve fıkıhla ilgilendiği, daha sonra özgürlük ortamına kavuşunca eski dinine döndüğü de ileri sürülür (İbnü’l-Kıftî, s. 317-318; İbn Ebû Usaybia, s. 582). Ancak bazı çağdaş müslüman yazarlarca baskı iddiaları şüpheyle karşılanmış veya reddedilmiştir (Delâletü’l-ḥâʾirîn, neşredenin önsözü, s. VII-VIII; Muhammed b. Şerîfe, s. 20-37; Abdülhâdî et-Tâzî, s. 209-211). İbn Meymûn’un müslüman olduğu iddiasıyla ilgili tarihî bilgileri ve çağdaş yazarların bu husustaki görüşlerini ele alarak tartışan Wilfinson, bu hususta nihaî bir tercihte bulunmamakla beraber iddianın asılsızlığı yönündeki görüşe meyletmiştir. İbn Meymûn’un Fas’ta yaşayan yahudi din âlimi Yehuda Hekkuhen’den (Rabbi Judah ibn Shoshan) istifade etmesini sağlamak üzere babasının buraya göçmeyi tercih ettiği de belirtilmektedir. İbn Meymûn, Fas’ta bir yandan bu âlimin derslerine katılırken bir yandan da müslüman ilim ve fikir adamlarıyla ilgisini sürdürdü; yahudi toplumunu dinlerine sımsıkı sarılmaya, sıkıntılar karşısında metanetli olmaya davet eden ve önemli ölçüde etkili olan Arapça bir risâle yazdı (risâlenin aslı Oxford’da Bodleian Library’de bulunmakta olup İbrânîce ve İngilizce çevirileri yapılmıştır; bk. Wilfinson, s. 7-8).

İbn Meymûn’un ailesi, 1165 yılında deniz yoluyla Akkâ’ya ulaşıp Kudüs’e kadar gittiyse de o dönemde Filistin’de hüküm süren Haçlılar müslümanlara ve yahudilere baskı uyguladığından, babası Kudüs’te kalırken İbn Meymûn iki kardeşiyle birlikte yahudiler için hür ve huzurlu bir atmosferin hâkim olduğu Mısır’a gitti; İskenderiye üzerinden Fustat’a geçerek burada genellikle zengin müslüman ve yahudilerin ikamet ettiği Masîsa mahallesine yerleşti (İbnü’l-Kıftî, s. 318; Wilfinson’a göre bu durum ailenin iyi bir maddî imkâna sahip olduğunu göstermektedir; bk. Mûsâ b. Meymûn, s. 10).

Böylece İbn Meymûn’un hayatının daha istikrarlı ve daha verimli olan yeni bir safhası başlamış oldu. Kısa bir müddet sonra babasının vefat ettiğini öğrenince kardeşi Dâvûd’la birlikte mücevher ticareti yapmaya başladı. Dâvûd ticarî seyahatlere çıkarken Mûsâ da Fustat’ta kalarak ticarî meşguliyetinin yanında ilmî ve kültürel faaliyetlerini sürdürüyordu. Ancak kardeşinin bir deniz kazasında servetiyle birlikte boğulması İbn Meymûn’un hayatını çok etkiledi. Bu olaydan sonra malî durumu da bozulduğu için ailenin geçimini sağlamak üzere tabiplik yapmaya başladı. Çevresinde din ilimleri, matematik, astronomi ve felsefe alanlarında kendisinden istifade eden geniş bir öğrenci kitlesi oluştu. Bu öğrenciler arasında çok beğendiği ve Delâletü’l-ḥâʾirîn’i kendisine hitaben kaleme aldığı, İslâm kaynaklarında Yûsuf b. Yahyâ es-Sebtî ve İbn Aknîn diye anılan Yûsuf b. Şem‘ûn da (Joseph İbn Sham’un) vardı (İbnü’l-Kıftî, s. 392-394). İbnü’l-Kıftî’nin kaydettiğine göre onun teklifi üzerine İbn Meymûn, bu öğrencisiyle birlikte İbn Eflah el-Endelüsî’nin astronomiyle ilgili tesbitlerini düzeltmeye çalıştı. Öğrencileri, İbn Meymûn’un ismini Diyârışam’dan Endülüs’e ve Güney Fransa’ya kadar bütün yahudi dünyasına duyurdular; bu sayede filozof yahudi dünyasında kendisine çeşitli meselelerin sorulduğu bir otorite olarak ün saldı.

Mısır Fâtımî Devleti’nin son yıllarında Filistin’deki Haçlı yönetiminin Mısır’dan bir tabip istemesi üzerine Askalân’a gönderilmesi düşünülen İbn Meymûn Haçlılar’a hizmet etmek istemediği için bu teklifi reddetti (a.g.e., s. 318), Mısır’da yönetim Eyyûbîler’in eline geçince filozofun itibarı daha da arttı. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin veziri Kādî el-Fâzıl diye bilinen Abdürrahîm b. Ali el-Beysânî, İbn Meymûn’un tıptaki uzmanlığını öğrenince onu himayesine alarak kendisine maaş bağladı. İbn Meymûn, daha sonra Selâhaddîn-i Eyyûbî ve oğlu el-Melikü’l-Efdal Ali’nin özel tabibi oldu (İbn Ebû Usaybia, s. 582). Hükümdarlar, onun halka yönelik sağlık hizmetlerini devam ettirmesine engel olmadıkları gibi ilmî faaliyetlerini de rahatça sürdürmesine izin verdiler. Bu arada İbn Meymûn, el-Melikü’l-Efdal Ali’nin annesinin kâtibi olan yahudi Ebü’l-Meâlî’yi kız kardeşiyle evlendirdi, kendisi de onun kız kardeşiyle evlendi.

1172 yılında yahudi cemaatinin dinî liderliğine seçilen İbn Meymûn, hayatının sonuna kadar ücretsiz olarak sürdürdüğü bu görevi sırasında yahudi mahkemesi hâkimliği yanında, entelektüel ve mânevî bakımdan Endülüs’tekilerden daha aşağıda bulduğu Mısırlı dindaşlarının dinî, ahlâkî ve kültürel bakımdan geliştirilmesi için çalışmalar yaptı; yahudiler arasında yaygın olan hurafelerle mücadele etti, yahudi teolojisine önemli katkılarda bulundu, iman ve ibadet esaslarını yeniden düzenledi ve bu düzenleme Doğu ülkelerindeki hemen bütün yahudiler arasında yoğun ilgi gördü. İbn Meymûn’un dindaşları arasındaki saygınlığı o kadar arttı ki çeşitli ülkelerde bulunan yahudi âlimleri kendisiyle görüşüp tanışma şerefini kazanmak, kitaplarını istinsah etmek üzere heyetler halinde Fustat’a geliyorlardı. İlk defa İbnü’l-Kıftî’nin verdiği, bazı çağdaş yahudi araştırmacılarınca kuşkuyla karşılanan bir rivayete göre ömrünün sonuna doğru Endülüs’ten gelen Ebü’l-Arab İbn Maîşe adlı bir muhalifi, onun daha önce müslüman olduğu halde Mısır’a gelince eski dinine dönmekle irtidad ettiğini, bundan dolayı cezalandırılması gerektiğini ileri sürdüyse de Vezir Kādî el-Fâzıl baskı altında müslüman olan birinin kendi dinine dönmekle mürted sayılmayacağını ifade ederek İbn Meymûn’u korudu.

İbn Meymûn, 18 Rebîülâhir 601’de (13 Aralık 1204) öldü. Naaşı, vasiyeti uyarınca Taberiye’ye götürülerek burada bir kısım Benî İsrâil büyüklerinin kabirlerinin bulunduğu mezarlığa defnedildi. Ondan boşalan yahudi cemaati reisliğine oğlu İbrâhim seçildi. Ölüm haberi yahudi dünyasında derin bir üzüntüye yol açtı; sadece yahudiler değil müslümanlar arasında bile hakkında mersiye yazanlar oldu (meselâ bk. a.g.e., s. 582-583). Hz. Mûsâ ile Mûsâ b. Meymûn kastedilerek, “Mûsâ’dan Mûsâ’ya kadar (ikinci) Mûsâ’nın dengi başka bir kimse gelmedi” sözü darbımesel haline geldi. Kahire’de yahudilerin ikamet ettiği mahallede inşa edilen ve dünyanın en güzel havralarından biri olan mâbed onun ismini taşımakta, mâbede özel bir kutsiyet atfedilmekte ve burada yılda bir defa onun adına âyin düzenlenmektedir. Ayrıca Taberiye’deki kabri ziyaretgâh olarak kabul edilmektedir.

Eserleri. A) Yahudi Hukuku. 1. Kitâbü’s-Sirâc. Müellifin, Mişna Tora dışındaki diğer bütün eserleri gibi Arapça olarak kaleme aldığı ve otuz üç yaşında tamamladığı eser, aslı Hz. Mûsâ’ya kadar götürülen ve yahudi şifahî kültüründeki ictihadların (şifahî Tevrat) derlenip yazıya geçirilmesiyle oluşan kutsal şeriat kitabı Mişna’nın geniş hacimli bir tefsiridir. İbn Meymûn’un son derece muğlak bir ifadenin hâkim olduğu Mişna için telif ettiği Kitâbü’s-Sirâc yazıldığı günden itibaren özellikle Mağrib, Endülüs ve Güney Fransa’daki yahudiler arasında büyük ilgi görmüştür. Müellif hayatta iken İbrânîce’ye yapılan iki kısmî tercümesinden sonra 1296’da Berşelûne’de (Barselona) kurulan bir heyet eserin tamamını İbrânîce’ye çevirmiş, tercüme çalışmaları sırasında dünyanın çeşitli bölgelerindeki yahudi din âlimlerinin görüşleri alınmış ve bu çalışma müellifin ismini yahudi dünyasında ebedîleştirmiştir (bu kitabın ve diğer eserlerinin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 644-646; Suppl., I, 893-894). Kitabın Arapça aslı ise bu tercümeden sonra eski itibarını kaybetmiştir. 1654 yılında Edward Pococke, Arapça metnin bazı bölümlerini Latince tercümesiyle birlikte parçalar halinde, ardından da kitap şeklinde (Oxford 1655) yayımlamıştır. Almanca çevirisi de neşredilen eserin (Leipzig 1863) ahlâkla ilgili “S̱emâniye Fuṣûl” başlıklı bölümü Moritz Wolff tarafından Almanca tercümesiyle birlikte yayımlanmış (Leiden 1903), aynı bölümü J. Wolff Fransızca’ya (Les huit chapitres, Paris 1927, 2. bs.), Joseph I. Gorfinkle de İngilizce’ye (The Eight Chapters of Maimonides on Ethics, New York 1912) çevirmiştir.

2. Mişna Tora (“Tevrat öğretisi” veya “Tevrat’tan sonra gelen ikinci kitap” gibi anlamlara geldiği konusunda farklı görüşler vardır). Yahudi şeriat kitabı Talmud (Mişna tefsiri) üzerine bir şerh olan ve sonraları Yad ha hazaka (güçlü el) adı da verilen eser, on yıl kadar süren bir çalışmanın ardından 1180’de tamamlanmış olup müellifin İbrânîce yazdığı tek eseridir. İbn Meymûn, bu eserde esas itibariyle Bâbil Talmudu’na dayanmakla birlikte Kudüs Talmudu’ndan ve diğer yahudi dinî literatüründen de faydalanmıştır. Kendine has üslûbuyla daha sonraki benzer çalışmalar için de bir örnek oluşturan eser yahudi şeriatı alanında yeni kitapların yazılmasına öncülük etmiştir. Ancak müellifin döneminden itibaren yahudi dünyasında geniş ilgi uyandıran bu esere karşı aynı zamanda şiddetli tepkiler de doğmuştur (Wilfinson, s. 47-53). Kitabın, ilki XV. yüzyıl sonlarında İtalya’da olmak üzere birçok neşri yapılmıştır (Constantinople 1509; Venedik 1524, 1550-1551; Amsterdam 1702-1703; Leipzig 1862). Arapça metni İbrânîce tercümesiyle birlikte J. Naphtali Derenbourg tarafından yayımlanan eseri (I-III, 1887-1889) H. Bernard ve E. Soloweyczik İngilizce’ye çevirmiştir (London 1863). Solomon Gandz’ın yaptığı diğer İngilizce tercümesi Julian J. Obermann’ın girişi, Otto Neugebauer’in eserde hukuk meselelerini ilgilendiren takvim ve astronomi konuları hakkındaki şerhleri gibi ilâvelerle birlikte yayımlanmıştır (New Haven 1956).

3. Kitâbü’l-Ferâʾiż. Yahudi şeriatı hakkındaki eser, Mişna Tora’nın telifinden önce ona hazırlık olarak kaleme alınmıştır. Müellifin ölümünden sonra üç yahudi âlimi tarafından İbrânîce’ye çevrilen eserin Arapça metnini önce Peritz kısmî olarak (Breslau 1882), ardından Moïse Bloch Fransızca tercümesiyle birlikte Le livre des préceptes başlığıyla tam metin halinde (Paris 1888) neşretmiştir.

B) Kelâm ve Felsefe. 1. Delâletü’l-ḥâʾirîn. İbn Meymûn’un düşünce sisteminin derli toplu yer aldığı, yahudi düşüncesinin en meşhur eseri olup 1186-1190 yılları arasında yazılmıştır. Eser müellif hayatta iken Samuel İbn Tibbon tarafından İbrânîce’ye çevrilmiş, daha sonra yine İbrânîce, Latince, İtalyanca, Macarca, Almanca ve İngilizce tercümeleri yapılmış, ayrıca pek çok şerhe konu olmuştur.

2. Maḳāle ʿani’l-baʿs̱. İbn Meymûn’un Mişna Tora’da ruhun ölümsüzlüğüne dair bilgi vermediği yolundaki eleştiriler üzerine kaleme aldığı eserin Arapça metni ve Samuel İbn Tibbon’un İbrânîce tercümesi J. Finkel tarafından neşredilmiş (Proceedings of the American Academy for Jewish Research, X [1939], s. 1-42, 60-105), daha sonra Iggeret Teiman’la birlikte (Yemen’deki bir öğrencisine mektubu) (New York 1952), ardından da müstakil olarak (Tel Aviv 1972) basılmıştır. İngilizce’ye çevrilen eser (Essays on Maimonides içinde, New York 1941, s. 93-121), Hüseyin Atay’a göre yahudi akîdesinde pek açık olmayan âhiret inancının mahiyetini ortaya koyması bakımından önemlidir (Delâletü’l-ḥâʾirîn, neşredenin önsözü, s. XV).

3. Maḳāle fî ṣınâʿati’l-manṭıḳ. Müellifin gençlik yıllarında yazdığı eserin iki Arapça nüshası ilk defa Mübahat Türker tarafından bulunmuştur (bk. bibl.).

C) Tıp. 1. Kitâbü’l-Fuṣûl fi’ṭ-ṭıb (Fuṣûlü’l-Ḳurṭubî, Fuṣûlü Mûsâ fi’ṭ-ṭıb). İbn Meymûn’un tıbba dair en önemli çalışması olup 1187-1190 yıllarında telif edilmiştir. İslâm tabiplerinden İbn Zühr ve Muhammed b. Ahmed et-Temîmî ile hıristiyan tabip Ali b. Rıdvân’dan da faydalanılarak Câlînûs ve diğer Grek tabiplerinin kitaplarından alınmış 1500 tıp kuralı ile “Mûsâ der ki” diye başlayan şahsî tahlil, tenkit ve ilâveleri ihtiva eder. Eserin Natan ha-Meathi tarafından yapılan İbrânîce bir tercümesi basılmıştır (Lemberg 1805, 1834-35; Vilna 1888; Zerahya b. İshak tarafından gerçekleştirilen başka bir İbrânîce tercümesiyle diğer bazı dillere yapılmış çevirileri için bk. Wilfinson, s. 144; Ullmann, s. 167; Meyerhof, XI [1929], s. 143-144).

2. el-Muḫtaṣarât. Câlînûs’un tıbba dair görüşlerinin bir özeti olup hazırlanmasında müellifin öğrencisi Yûsuf b. Aknîn’in de katkıları olmuştur. Arapça aslı mevcut olmayan eserin İbrânîce bir nüshası günümüze ulaşmıştır (Meyerhof, XI [1929], s. 142).

3. es-Sümûm ve’t-teḥarrüz mine’l-edviyeti’l-ḳattâle. 1198’de telif edilen eser, Vezir Kādî el-Fâzıl’ın talebi üzerine yazıldığı için el-Maḳāletü’l-Fâżıliyye diye de anılır. Müellif, İbn Zühr’den de faydalanarak kaleme aldığı eserde daha çok tıp bilimine dair şahsî görüşleriyle tecrübelerini ifade etmiştir. Eser hem Moses (Moşe) İbn Tibbon hem de muhtemelen Zerahya b. İshak tarafından İbrânîce’ye, hıristiyan âlimi Armengaud Blasius tarafından Latince’ye tercüme edilmiştir. Eseri, İbrânîce nüshasından M. Rabbinowicz Fransızca’ya (Traité de poisons, Paris 1865, 1935), Moritz Steinschneider Almanca’ya (Giffe und ihre Heilungen, Berlin 1873) çevirmiştir.

4. Maḳāle (Kitâb) fî tedbîri’ṣ-ṣıḥḥa. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu el-Melikü’l-Efdal Nûreddin Ali için 1198 yılında yazılmıştır. Eser Moses İbn Tibbon tarafından 1244’te İbrânîce’ye, Jean de Capoue ve bilinmeyen bir kişi tarafından Latince’ye çevrilmiştir. İbn Tibbon’un tercümesini Jakob Safir Halévi yayımlamış (Kudüs 1885), Latince çevirileri de birkaç defa basılmıştır (Venedik 1514, 1518, 1521; Leiden 1531). D. Winternitz eseri Latince’den Almanca’ya (Venedik 1843), M. Carcousse da Fransızca’ya (Paris 1887) tercüme etmiştir. Eserin Arapça aslına ve İbrânîce tercümesine dayanılarak çeşitli dillere modern çevirileri de yapılmıştır (Ullmann, s. 167; Meyerhof, XI [1929], s. 149).

5. Fi’l-Cimâʿ. Cinsel sağlıkla ilgili olup Hama Sultanı el-Melikü’l-Muzaffer Takıyyüddin Ömer’e ithaf edilmiş olmasından 1179 ile 1191 yılları arasında yazıldığı anlaşılmaktadır. İbn Sînâ ve İbn Zühr’e ait birçok görüşün de yer aldığı eserin Arapça metni Zerahya b. İshak’a ait İbrânîce çevirisiyle birlikte Hermann Kroner tarafından yayımlanmıştır (Oberdorf-Bopfingen 1906).

6. Maḳāle fi’r-rebv. 1190 yılı civarında soylu bir hasta için yazılmış olan astımla ilgili eserin Arapça aslı neşredilmemekle birlikte İbrânîce’ye ve diğer bazı dillere çevirileri yayımlanmıştır (Wilfinson, s. 151-152; Meyerhof, XI [1929], s. 146).

7. Risâle fi’l-bevâsîr. Ebû Bekir er-Râzî, İbn Sînâ, İbn Vâfid el-Endelüsî gibi tabip-filozofların tesbitlerine dayanılarak yazılan eser İbrânîce ve İspanyolca’ya tercüme edilmiş olup Hermann Kroner tarafından Almanca’ya da çevrilerek İbrânîce metniyle birlikte neşredilmiştir (Ullmann, s. 168; Meyerhof, XI [1929], s. 145).

8. Şerḥu esmâʾi’l-ʿuḳḳār. İlâç isimlerinin açıklanmasına dair olan bu eserini müellif İbn Cülcül, Ebü’l-Velîd İbn Cenâh, Ahmed b. Muhammed el-Gāfikī, Hâmid b. Semecûn, İbn Vâfid gibi tabiplerin eserlerinden istifade ile yazmıştır. XII. yüzyılın sonlarında istinsah edilmiş olan tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 3711). Eser, Max Meyerhof tarafından Araplar’da tıp geleneği, Arapça ilâç isimlerinin karşılıkları, İbn Meymûn’un hayatı, tıbbî faaliyetleri ve eserleri gibi konulara dair bir giriş ve Fransızca tercümesiyle birlikte Un glossaire de matière médicale composé de Maïmonide başlığıyla yayımlanmıştır (Kahire 1940).

9. Maḳāle fî beyâni’l-aʿrâż. 1200 yılında kaleme alındığı kabul edilen eser, Melikü’r-Rikka (Yukarı Mısır meliki) diye anılan bir kişiye (muhtemelen el-Melikü’l-Efdal Nûreddin Ali) ithafen yazılmıştır (çevirileri, neşirleri ve muhtevası için bk. Wilfinson, s. 154-157; Ullmann, s. 168-169; Meyerhof, XI [1929], s. 150-153).

10. Hipokrat’ın Fuṣûl’üne şerh (yazma nüshaları, çevirileri ve muhtevası için bk. Ullmann, s. 168-169; Meyerhof, XI [1929], s. 142-143).

Çeşitli dönemlerde İbn Meymûn’a nisbet edilen bazı mektuplar değişik başlıklar altında yayımlanmış (Teshubol She elot ve-Iggarot, Constantinople 1520; Kobez Teshubot Rambam, Leipzig 1859), filozofun dinî ve felsefî konulardaki sorulara verdiği cevapların Arapça orijinalleri Mordecaï Tammah tarafından İbrânîce’ye çevrilerek Pe’er ha-Dor adıyla neşredilmiştir (Amsterdam 1765). İbn Meymûn’un tıp yönü ve tıpla ilgili eserleri üzerine yapılan çalışmalar Fuat Sezgin tarafından derlenerek Islamic Medicine serisi içinde tıpkıbasım neşri yapılmıştır (LVIII-LXII, Frankfurt am Main 1996).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Meymûn, Delâletü’l-ḥâʾirîn (nşr. Hüseyin Atay), Ankara 1974, neşredenin önsözü, s. VII-VIII, XV.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 317-319, 392-394.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 582-583.

İsrâîl Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn: Ḥayâtühû ve muṣannefâtüh, Kahire 1355/1936.

Brockelmann, GAL, I, 644-646; Suppl., I, 893-894.

Ullmann, Die Medizin, s. 167-169.

850^e anniversaire de la naissance de Maimonide (1135-1204), Paris 1985.

Ḥalḳatü vaṣl beyne’ş-şarḳ ve’l-ġarb: Ebû Ḥâmid el-Ġazzâlî ve Mûsâ b. Meymûn, Agādîr 1406/1985.

Muhammed b. Şerîfe, “Ḥavle’t-tesâmuḥi’d-dînî ve İbn Meymûn ve’l-Muvaḥhidîn”, a.e., s. 20-37.

Abdülhâdî et-Tâzî, “İbn Meymûn bi-Fâs”, a.e., s. 209-211.

Leo Strauss, Maïmonide, Paris 1988.

Max Meyerhof, “L’œuvre médicale de Maimonide dans Estratto dall Archivio di storia della scienza”, Archeion, XI, Roma 1929, s. 136-155.

Mustafa eş-Şihâbî, “Kitâbü Şerḥi esmâʾi’l-ʿaḳḳār”, MMİADm., XVII/1-2 (1942), s. 89-95.

Mübahat Türker, “Mūsā b. Maymūn’un Maḳāla fī Ṣınāʿati’l-Manṭıḳ’ı”, İTED, III/2 (1959), s. 49-54.

Henry S. Gehman, “Maimonides and Islam”, MW, XXV/4 (1935), s. 375-386.

G. Vajda, “Ibn Maymūn”, EI² (Fr.), III, 900-902.

“Maimonides, Moses”, EJd., XI, 754-780.

Abbas Zeryâb, “İbn Meymûn”, DMBİ, V, 1-13.