İBN MUÂZ

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. 379’da (989-90) Kurtuba’da (Córdoba) doğdu. Ceyyânî nisbesini taşımasından uzun süre Ceyyân’da (Jaén) yaşadığı anlaşılmaktadır; 1012 yılının başından 1017’nin sonuna kadar Kahire’de bulundu. Ölüm tarihi kesin olarak tesbit edilememekle birlikte 29 Zilhicce 471’de (1 Temmuz 1079) gerçekleşen tam güneş tutulmasını gözlemlediği ve bu konuda bir eser yazdığı bilinmekte, dolayısıyla ölümünün bu tarihten sonra vuku bulduğu anlaşılmaktadır. Latince’ye çevrilen eserlerinde adı Abenmoat, Abumadh, Abhomadh veya Abumoad şeklinde geçer. İbn Beşküvâl’in Maḳāle fî şerḥi’n-nisbe adlı eserinde nahiv, fıkıh ve matematik âlimi ve bir yerde de kadı diye bahsettiği İbn Muâz ile aynı kişi olduğu sanılmaktadır.

İbn Muâz’ın güneş tutulmasıyla ilgili eseri ve tan olayını (aş.bk.) konu alan diğer bir çalışması XIV. yüzyılda Samuel ben Yahuda tarafından İbrânîce’ye (Paris, MS, Hebr. 1036, vr. 1^a-6^b, 7^a-9^b) ve bunların ikincisi Cremonalı Gerard tarafından Liber de crepusculus adıyla Latince’ye çevrilmiştir; halen her ikisinin de Arapça asılları mevcut değildir. Liber de crepusculus XVI. yüzyıldan itibaren uzun süre İbnü’l-Heysem’e mal edilmiştir. Muhtemelen bu durum, eserin bazı mecmualarda Perspectiva veya De aspectubus’tan hemen sonra yer almasından ve bazı nüshalarda yazarının adından söz edilmemiş olmasından kaynaklanmıştır; yanlışlığı tesbit eden Sabra’dır (bk. bibl.).

İbn Muâz ve Ebü’l-Hasan İbn Yûnus gibi müslüman âlimler, güneşin doğuşundan önce ve batışından sonra ufuk üzerinde görülen aydınlığı “tan olayı” olarak adlandırmışlardır. İbn Muâz, gündüz tanının başlangıcında ve akşam tanının sona erişinde güneşin depresyon açısının ufkun altında 18 derece olduğunu tahmin etmiştir ki günümüz modern astronomisi de bunu aynen benimsemiş durumdadır. İslâm âlimleri değişik depresyon açılarını, meselâ Habeş el-Hâsib ve Neyrîzî 19 dereceyi, Bîrûnî hem 18 hem de 17 dereceyi kullanmışlardır. Diğer taraftan birçoğu da gündüz ve akşam tan olaylarının simetrik, yani depresyon açılarının eşit olmadığını kabul eder. Bunlardan İbn Yûnus sabah tanı için depresyon açısı olarak 19, akşam tanı için 17 derecelerini kullanmıştır. İslâm’da namaz vakitlerinin tayininde tan olayının tesbiti önemli olduğu halde İbn Muâz konunun bu yönüyle ilgilenmeyip tan olayından faydalanarak atmosferin yüksekliğini tayin etmiş, onun bu çalışması Latin Ortaçağı’nda ve Rönesans’ta büyük ilgi görmüştür. Bunu yaparken uyguladığı yöntem, güneş ışınlarının paralel olduğu var sayılarak şu şekilde açıklanabilir: Şekilde “T” merkezli daire yeri ve “O” da yer üzerinde bulunan bir gözlemciyi göstersin. Gözlemciyi yer merkezine birleştiren “OT” yarı çapına “O” noktasında teğet olan düzlem gözlemcinin ufuk düzlemidir (OU). Bu durumda güneş ufkun altında 19 dereceye vardığında ufuk üzerinde aydınlattığı kısım, gönderdiği ışınla ufkun kesiştiği H noktası olacak ve HTK açısı da 9,5 dereceyi gösterecektir. Yerin yarı çapına “r” (OT) ve atmosferin yüksekliğine “h” (HL) denildiğinde de

Sec 9,5 = (r+h) / r = 1,01391
h = 0,1391 r

sonucu elde edilecek ve yerin yarı çapı yaklaşık 3818 mil olduğuna göre atmosferin yüksekliği de 53 mil civarında olacaktır.

Müellifin ez-Zîcü’l-Ceyyânî diye bilinen eseri Latince’ye Liber tabularum Iahen cum regulis suis adıyla Cremonalı Gerard tarafından çevrilmiş ve Nuremberg’de Saraceni cuiusdam de Eris adıyla basılmıştır (1549). Eser meridyen doğrultusu, zamanın ve namaz vakitlerinin tayini, kıblenin tesbiti, takvim hazırlanması, yeni ayın görülebilirliği, tutulmaların tahmini ve horoskop düzenlenmesi gibi konularda özellikle kadıların anlayabileceği açıklamalar içermektedir. Ayrıca İbn Muâz’ın bu eserinde daha önceki astrolojiyle ilgili teorileri eleştirdiği görülür; meselâ Hârizmî ve Batlamyus’un burçların taksimatını ve Ebû Ma‘şer’in ışık yayınımı hakkındaki teorisini reddeder. Kendisinin astrolojiyle ilgili zamanlaması Hint kaynaklarına dayanmaktadır. Libros del saber’de İbn Muâz’ın eşit uzunlukta on iki burç yayı kabul ettiği anlatılmaktadır (DSB, VII, 82).

İbn Muâz’ın astronomi alanındaki çalışmaları arasında Latince’ye Tabula residuum ascensionum ad revolutiones annorum solarium secundum Muhad Arcadius adıyla çevrilen eseriyle Maṭraḥu şuʿâʿâti’l-kevâkib’i zikredilmektedir. Öte yandan onun matematikle ilgili birçok çalışması günümüze kadar gelmiştir. Saraceni cuiusdam de Eris’de sözü edilen Kitâbü mechûlâti kisiyyi’l-küre küresel trigonometri hakkındadır. İbn Rüşd, cisim, yüzey ve çizgi ile beraber (Tefsîru Mâ Baʿde’ṭ-ṭabîʿa, II, 665) bir dördüncü büyüklük olarak açıyı düşünenler arasında İbn Muâz’ı da sayar. Her ne kadar İbn Rüşd, bu görüşü inandırıcı bulmuyorsa da İbn Muâz’ı yüksek düzeyde bir matematikçi kabul etmektedir. İbn Muâz geometride kullandığı sayı, çizgi, yüzey, açı ve katı cisimden ibaret beş unsurun tariflerini verir. Onun Grek dışı bir görüşle sayıyı geometrinin bir unsuru olarak kabul etmesinin sebebi çalışmalarında oran konusunu temel almasıdır. Oran konusundaki Maḳāle fî şerḥi’n-nisbe adlı eseri ise Öklid’in bir savunması niteliğindedir.

Floransa’daki Biblioteca Medicea Laurenziana’da (Or., nr. 152) kayıtlı bulunan Kitâbü’l-Esrâr fî netâʾici’l-efkâr adlı eser ona aidiyeti kesin değilse de İbn Muâz’ın bir başka çalışması kabul edilmektedir. Kitapta yaz gün dönümünün gündüz uzunluğu on beş saat olarak verilmektedir. Kurtuba’nın enlemine (37° 53′) göre bu değer 40 dereceye tekabül eder. Bununla beraber eğer güneşin doğuş ve batışı esnasında atmosferin yol açtığı kırılma göz önüne alınırsa gündüzün uzunluğu için on beş saate yakın bir değer elde edilir. Bu sebeple eserin matematik ve astronomide üstat bir kişi tarafından yazıldığı şüphesizdir. Eldeki nüsha 644 (1246) tarihini taşımaktadır; her ne kadar bu nüsha güzel bir istinsah ise de çizimler İbn Muâz tarafından veya onun isteği doğrultusunda hazırlananlardan kötüdür. Bu eserin 1v-46r varakları 1-5 numaralı saatlere benzer oyuncaklarla ilgilidir. Nr. 6-20 ve 27-30 su saatleri, nr. 21-24 kule şeklinde harp makineleri, nr. 25 ile 26 tekerlekler aracılığıyla suyu yükselten makineler ve nr. 31 ise evrensel bir güneş saatidir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Rüşd, Tefsîru Mâ Baʿde’ṭ-ṭabîʿa (nşr. M. Bouyges), Beyrut 1942, II, 665.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 860.

Suter, Die Mathematiker, s. 96, 214.

Sezgin, GAS, V, 109.

Yvonne Dold-Samplonius – Heinrich Hermelink, “Al-Jayyānī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad Ibn Muʿādh”, DSB, VII, 82-83.

Encyclopedia of the History of Arabic Science (ed. Roshdi Rashed – Regis Morelon), London 1996, I, 244, 258, 265, 279-280; II, 517-520, 536, 718.

A. I. Sabra, “The Authorship of the Liber de crepusculis”, ISIS, LVIII (1967), s. 77-85.

a.mlf., “A Note on Codex Biblioteca Mediccea-Laurenziana Or. 152”, Mecelletü Târîḫi’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye, I/2, Halep 1977, s. 276-283.

D. A. King, “Medieval Mechanical Devices”, History of Science, XIII/22 (1975), s. 284-289.

Donald R. Hill, “A Treatise on Machines by Ibn Mu‘ādh Abū ‘Abd Allāh al-Jayyānī”, MTUA, I (1977), s. 33-46.

Bernard R. Goldstein, “Ibn Muʿādh’s Treatise on Twilight and the Height of the Atmosphere”, Archive for History of Exact Sciences, XVII/2, Heidelberg-New York 1977, s. 97-118.

J. Samso, “Notas sobre la trigonometría esférica de Ibn Mu‘āḏ”, Awrāq, sy. 3, Madrid 1980, s. 60-68.

J. Verent – R. Casals YMV. Villuendas, “El Capitula Primera Del kitāb asrār fī natāʾiy al-afkār”, a.e., sy. 5-6 (1980), s. 60-61.

M. G. Doncel, “Quadratic Interpolations in Ibn Mu‘ādh”, Archives internationales d’histoire des sciences, XXXII, Paris 1982, s. 68-77.

A. Mark Smith, “The Latin Version of Ibn Mu‘ādh’s Treatise: On Twilight and the Rising of Clouds”, Arabic Sciences and Philosophy, II, Cambridge 1992, s. 83-132.

Bijan Vahabzadeh, “Two Commentaries on Euclid’s Definition of Proportional Magnitudes”, a.e., IV (1994), s. 181-198.

E. S. Kennedy, “Ibn Mu‘ādh on the Astrological Houses”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, IX, Frankfurt 1994, s. 153-160.