İBN NUKTA

10 Receb 579’da (29 Ekim 1183) Bağdat’ta doğdu. Dedelerinden Şücâ‘ın veya babaannesinin (İbn Receb, II, 184) bakıcılığını yapan Nukta adlı bir câriyeden dolayı soyu İbn Nukta diye tanındı. Bağdat’taki âlimlerden hadis öğrendikten sonra ilmî seyahatlere çıkarak Mekke, Kahire, İskenderiye, Dımaşk, Halep, Harran, Vâsıt, Erdebil, Musul, Sağr, Demenhûr, Düneysir, İsfahan ve Nîşâbur’a gitti. Abdürrezzâk el-Cîlî, İsfahan’da Afîfe bint Ahmed el-Fârfâniyye, İbn Ravh diye bilinen Es‘ad b. Saîd ve Âişe bint Ma‘mer, Nîşâbur’da Müeyyed et-Tûsî ve Zeyneb bint Abdurrahman eş-Şa‘riyye, Harran’da Ruhâvî, Dımaşk’ta Ebü’l-Yümn el-Kindî, Mısır’da Hüseyin b. Ebü’l-Fahr b. Ebü’r-Reddâd ve İbnü’l-Cebbâb olarak tanınan Abdülkavî et-Temîmî, Sağr’da Muhammed b. İmâd gibi âlimlerden hadis öğrendi. Halep’te Hanefî fakihi İftihârüddin Ebû Hâşim Abdülmuttalib el-Kureşî’nin fıkıh derslerine katıldı. Bu arada birçok hadis yazdı ve hadis kitaplarının asıl nüshalarını elde etti. Daha sonra Bağdat’a dönerek ölünceye kadar burada hadis okuttu. Kendisinden oğlu Abdurrahman ile Seyf Ahmed b. Mecd, Münzirî, Abdülkerîm b. Mansûr el-Eserî, Cemâleddin İbnü’l-Hâcib gibi kimseler rivayette bulundular. Aralarında Zehebî’nin hocalarından Fâtıma bint Süleyman’ın da yer aldığı bazı kişilere icâzet verdi. Güvenilir bir âlim ve hadis ilminde, özellikle de ricâlü’l-hadîs sahasında tanınmış bir şahsiyet olan İbn Nukta güzel yazı yazan, iyilik sever, vakar ve kanaat sahibi, zâhid bir kimseydi. 22 Safer 629’da (19 Aralık 1231) Bağdat’ta vefat etti. İbn Receb el-Hanbelî ölüm tarihini 12 Safer (9 Aralık) olarak kaydetmektedir.

Eserleri. 1. et-Taḳyîd li-maʿrifeti ruvâti’s-sünen (ricâli’s-sünen) ve’l-mesânîd (et-Taḳyîd fî maʿrifeti ruvâti’l-kütübi ve’l-mesânîd). Kütüb-i Sitte başta olmak üzere önemli hadis kitaplarından 689 râviyi hoca ve talebeleri, güvenilirlik durumları gibi özellikleriyle tanıtmaktadır. Kemâl Yûsuf el-Hût tarafından yayımlanan esere (Beyrut 1408/1988) Kadı Takıyyüddin el-Fâsî Ẕeylü’t-Taḳyîd fî ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd adıyla bir zeyil yazmış, V. (XI.) yüzyılın sonundan başlayarak yaklaşık IX. (XV.) yüzyılın ortalarına kadar otuzdan fazla eserin râvilerinden 1906 kişi hakkında bilgi vermiştir. et-Taḳyîd gibi alfabetik olan bu eseri de Kemâl Yûsuf el-Hût iki cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1410/1990).

2. Tekmiletü’l-İkmâl (el-İstidrâk ʿale’l-İkmâl). İbn Mâkûlâ’nın el-İkmâl’inin zeyli olup Abdülkayyûm Abdürabbinnebî ve Muhammed Sâlih tarafından yayımlanmıştır (I-IV, Mekke 1410/1989). İbnü’s-Sâbûnî ile Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Selîm el-Hemedânî esere birer zeyil yazmışlardır.

3. el-İstidrâk ʿale’l-ensâbi’l-müteşâbihe fî kitâbi ʿAbdilġanî b. Saʿîd ve’d-Dâreḳuṭnî ve Aḥmed b. ʿAlî el-Ḫaṭîb ve’bn Mâkûlâ (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1214).

İbn Nukta’nın kaynaklarda ayrıca Ẕeylü Ẕeyli Ensâbi’l-muḥaddis̱în (İbnü’l-Kayserânî’nin Kitâbü’l-Ensâbi’l-müttefiḳa’sına talebesi Ebû Mûsâ el-Medînî’nin Ziyâdât ʿalâ Kitâbi’l-Ensâb adıyla yazdığı zeylin zeylidir), el-Mülteḳaṭ fîmâ fî kütübi’l-Ḫaṭîb ve ġayrihî mine’l-vehm ve’l-ġalaṭ ve el-Münteḫab adlı eserleri kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Nukta, et-Taḳyîd li-maʿrifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1408/1988, neşredenin girişi, s. 5-7.

Münzirî, et-Tekmile, III, 300-301.

İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 26.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 347.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1412.

Safedî, el-Vâfî, III, 267.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 133.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952, II, 182-184.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 279.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 180, 470; II, 1637.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 112.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 117, 126.

Brockelmann, GAL, I, 355, 358.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 179.

Hâlid er-Reyyân, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: et-Târîḫ ve mülḥaḳātüh, Dımaşk 1973, II, 69.