İBN SELLÂM el-CUMAHÎ

139 (756) veya 140 (757) yılında Basra’da doğdu. Kültürlü bir aileye mensuptur. Babası edip ve râvi idi. Büyük dedesi Sâlim, Kureyş kabilesinin Benî Cumah kolundan Kudâme b. Maz‘ûn’un âzatlısı olduğu için Cumahî nisbesini alan İbn Sellâm’ın hayatının büyük bir kısmı Bağdat’ta geçti. Başta babası olmak üzere Hammâd b. Seleme, Ebân b. Osman el-Becelî, Asmaî, Halef el-Ahmer, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ, Mufaddal ed-Dabbî, Beşşâr b. Bürd ve Yûnus b. Habîb gibi âlimlerden ders alarak yetişti. Öğrencileri ve kendisinden rivayette bulunanlar arasında oğlu Abdullah, yeğeni Ebû Halîfe el-Cumahî, Ahmed b. Hanbel, Sa‘leb, Ebû Osman el-Mâzinî, Riyâşî, Yahyâ b. Maîn ve Ebû Bekir b. Ebû Hayseme gibi şahsiyetler vardır. İbn Sellâm 231 (846) veya 232 (847) yılında Bağdat’ta vefat etti. Ebû Bekir ez-Zübeydî ise onun Basra’da öldüğünü kaydeder (Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn, s. 180). Arap tarihini, Arap dili ve edebiyatını çok iyi bildiği anlaşılan İbn Sellâm el-Cumahî edebiyat ve şiir konularında yaptığı tenkit, tahlil ve değerlendirmelerle bu alanda önemli yenilikler gerçekleştirmiştir. Câhiliye devri ve İslâmî dönem şiiri hakkında zamanına kadar gelen dağınık bilgileri derlemiş, onlara yeni bilgi ve görüşler ilâve etmiş, şiir tenkidinde esas alınacak ölçüleri belirlemiştir.

Eserleri. İbn Sellâm’ın kaynaklarda yedi eseri zikredilmekteyse de (İbnü’n-Nedîm, s. 35, 113) bunlardan sadece Ṭabaḳātü fuḥûli’ş-şuʿarâʾ (Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ) günümüze ulaşmıştır. Bazı kaynaklarda zikredilen Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-Câhiliyyîn ve Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾi’l-İslâmiyyîn’in bu eserin farklı adları olduğu belirtilmiştir (Ömer Ferruh, II, 246; Tâhir Ahmed Mekkî, s. 155). Câhiliye devrinden Emevîler’in son dönemine kadar yetişmiş şairleri içine alan bu eserde müellif tesbit ettiği bazı ölçülere göre Arap şairlerini tabakalara ayırmış, şiir seçimi ve şiir tenkidi gibi konular üzerinde durmuştur. Mukaddimesinde takip ettiği metot, uydurma şiir, Arap gramerinin doğuşu ve aruz gibi önemli konulara işaret etmesi yanında özellikle iki husus esere ayrı bir önem kazandırmıştır. Bunlardan biri, kendi dönemine kadar bilinen edebî tenkide dair düşüncelerle birlikte şiir sanatı ve edebî zevk konusunda yer verdiği kendi tesbit ve düşünceleri, diğeri ise edebiyat tarihçileri için çok değerli bir malzeme mahiyetinde olan edebiyat ve şiir konularında belirleyip derlediği bilgilerdir. İbn Sellâm’ın mukaddimesinden eserin “Câhiliyyûn”, “İslâmiyyûn” ve “Muhadramûn” olmak üzere üç tabakaya ayrıldığı izlenimi ortaya çıkıyorsa da mevcut şekliyle eserde muhadramûn tabakası yer almamış, ancak bu tabakadan olan şairleri İslâmî veya Câhilî tabakalara almıştır. Buna göre bir muhadram şairin şiirlerinde Câhilî özellikler ağırlıktaysa bu şair Câhilî, İslâmî özellikler ağırlıktaysa İslâmî sayılmıştır. Kendi içinde bölümlere ayrılmış beş kısımdan meydana gelen eserde 114 şair ele alınmıştır. Câhiliye devri şairleriyle ilgili bölümde on tabaka halinde kırk, mersiye şairlerine dair bölümde tek tabakada dört, şehir şairleriyle ilgili bölümde Medine, Mekke, Tâif ve Bahreyn’den yirmi iki, yahudi şairlerine dair bölümde bir tabaka halinde sekiz ve İslâm şairleriyle ilgili bölümde on tabaka halinde kırk şaire yer verilmiştir.

Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, ilk olarak Joseph Hell tarafından iki eksik nüsha esas alınmak suretiyle eser ve müellif hakkında Almanca bir mukaddimeyle birlikte yayımlanmıştır (Leiden 1916; Beyrut 1402/1982). Hâmid Accân el-Hadîdî el-Kütübî’nin ilk neşirde esas alınan nüshalardan birine dayanarak neşrettiği eserin (Kahire 1920) tam ve ilmî neşri Mahmûd Muhammed Şâkir tarafından yapılmıştır (Kahire 1952). Mahmûd Muhammed Şâkir daha sonra başka nüshalara da başvurarak eseri tekrar yayımlamış (Kahire 1394/1974), bu neşrin ikinci baskısına “Bernâmecü Tabakāti fuhûli’ş-şuarâ” başlıklı bir inceleme ilâve etmiştir (baskı tarihi için bk. Abdülvehhâb es-Sâbûnî, I, 147).

İbn Sellâm’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Fâṣıl fî mülaḥi’l-aḫbâr ve’l-eşʿâr, Büyûtâtü’l-ʿArab, el-Ḥilâb ve icrâʾü’l-ḫayl, Ġarîbü’l-Ḳurʾân, Ṭabaḳātü’l-ʿulemâʾ, Fürsânü’ş-şuʿarâʾ. Ancak bunlardan bazılarının ayrı eserler olmayıp bir eserin farklı bölümleri olduğu da ileri sürülmüştür (Tâhir Ahmed Mekkî, s. 155).

BİBLİYOGRAFYA

Cumahî, Fuḥûlü’ş-şuʿarâʾ, neşredenin girişi, I, 9-72.

Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1984, s. 180.

Hasan b. Abdullah el-Askerî, Şerḥu mâ yeḳaʿu fîhi’t-Taṣḥîf (nşr. Abdülazîz Ahmed), Kahire 1963, s. 74.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 35, 113.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, V, 327.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XVIII, 204.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 143-145.

Safedî, el-Vâfî, III, 114.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 182.

Hikmet Ali el-Evsî, el-Meḳāyîsü’n-naḳdiyye ʿinde İbn Sellâm ve İbn Ḳuteybe, Bağdad 1969.

Tâhâ Ahmed İbrâhim, Târîḫu’n-naḳdi’l-edebî ʿinde’l-ʿArab, Dımaşk 1972, s. 74-87.

Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 37-38.

Abdullah Abdülkerîm Ahmed el-Abbâdî, el-Meḳāyisü’n-naḳdiyye fî Ṭabaḳāti fuḥûli’ş-şuʿarâʾ (yüksek lisans tezi, 1396/1976), Câmiatü ümmi’l-kurâ Külliyyetü’ş-şerîa.

Münîr Sultân, İbn Sellâm ve Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, Kahire 1977.

Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, II, 244-251.

Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât fî meṣâdiri’l-edeb, Kahire 1986, s. 154-169.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 147.

Zekî Zâkir el-Fecr, “İbn Sellâm râviyen li’ş-şiʿr”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanṣıriyye, sy. 26, Bağdad 1995, s. 252-269.

Ch. Pellat, “Ibn Sallām al-D̲j̲umaḥī”, EI² (İng.), III, 927-928.

Mustafa Mendûr, “Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ li-Muḥammed b. Sellâm el-Cumaḥî”, Tİ, I, 654-672.

M. Ali Lisânî Fişârekî, “İbn Sellâm Cumaḥî”, DMBİ, III, 700-702.