İbn Sənaülmülk (ərəb. ابن سناء الملك; ing. Ibn Sanāʾ al-Mulk; tam adı: Əbül Qasım İzzəddin Hibətullah bin Əbülfəzl Cəfər bin Səna əl-Mülk Məhəmməd əs-Sədi əl-Misri) XII əsrin ikinci yarısı və XIII əsrin əvvəllərində yaşamış ərəb əsilli Misirli şair və ədib idi. Doğum tarixi dəqiq bilinmir. Hicri təqvimlə 545-ci (miladi 1150/1151)[1][2] və ya 550-ci (miladi 1155/1156)[3] ildə Qahirədə doğulduğu ehtimal edilir. Babası Qahirənin varlı adamlarından olan Sənaülmülk əl-Mutəmid Əbu Abdullah Məhəmmədə nisbətlə İbn Sənaülmülk ləqəbiylə tanınmışdır. Fatimilər dövründə babası, Fatimilər və Əyyubilər dövründə isə atası Əbu əl-Fəzl Cəfər də “Divan-ı İnşa”da məmur olmuş katiblərdən idi. O dövrdə böyük katiblərə “qazı” titulu verildiyindən babası “Qazı əl-Mutəmid”, atası isə “Qazı ər-Rəşid” titulları ilə tanınmışdı.
Səlahəddin Əyyubinin vəziri və katibi olan Qazı əl-Fazil babasının və atasının yaxın dostu idi. İbn Sənaülmülk onun vasitəsi ilə dövlət adamları sırasına qatılma imkanı əldə etdi. Qazı əl-Fazil Səlahəddin Əyyubi ilə birlikdə Dəməşq şəhərinə getdiyi vaxt da İbn Sənaülmülk ilə aralarındakı dostluq məktublaşmaları davam edirdi. Daha sonra Qazı əl-Fazil onu katiblik vəzifəsi üçün Dəməşqə dəvət etdi. Hicri 571-ci (miladi 1175/1176) ildə Dəməşqə gəldikdən sonra İbn Sənaülmülk Qahirədən ötrü darıxdığı üçün orda çox qala bilməmiş və Qazı əl-Fazildən vəkalət alaraq Qahirəyə dönmüşdü və onun Misirdəki işlərini idarə edirdi. Səlahəddin Əyyubinin 1193-cü ildə vəfatından sonra əl-Məlik əl-Əziz (1193-1198), əl-Mənsur (1198-1200) və əl-Məlik əl-Adil (1200-1218) Misir sultanları olduğu zaman “Divan-ı İnşa”da katiblik vəzifəsini icra edən İbn Sənaülmülkə “Qazı əs-Səid” titulu verildi. Hicri təqvimlə 606-cı (miladi 1209/1210) ildə təyin edildiyi “Divanül-ceyş” katibliyi vəzifəsini şəxsi təbiətinə/temperamentinə uyğun görmədiyi üçün qəbul etmədi. Hicri təqvimlə 608-ci ilin ramazan ayının dördündə (miladi təqvimlə 9 fevral 1212-ci ildə) Qahirədə vəfat etdi.
Əsərləri:
Şairin dövrümüzə 3 əsəri gəlib çatıb. Onlardan ilki divanıdır. Mədhiyyə, qəzəl, hicv, mərsiyyə və hamriyyat (şərab) janrlarında yazdığı şeirlərinin toplandığı divanda mənzum şeirlərin çoxunu Qazı əl-Fazilə və Əyyubi xanədanından Misir sultanlarına yazılan mədhiyyələr təşkil edir. Əsər öncə ingiliscə bir ön sözlə Məhəmməd Əbdülhak[4] və daha sonra da İbn Sənaülmülkün həyatı və şeirləriylə bağlı bir araşdırma ilə birliktə Məhəmməd İbrahim Nəsr tərəfindən[6] nəşr edilmişdir. İkinci əsəri “Darüt-tıraz fi amelil-müvəşşahat” (Dār aṭ-ṭirāz fī ʿamal al-muwas̲h̲s̲h̲aḥāt; دار الطراز في عمل الموشحات) adlanır. Bu əsərdə İbn Sənaülmülk Əndəlüs və Məğribdə nəzm edilən müvəşşahat janrında yazılmış şeirlərdən nümunələri incələyərək bu janrın quruluşunu və qaydalarını ortaya qoymağa çalışmış, əsərə janrın nəzəriyyəsi ilə bağlı önəmli bir giriş yazmışdır. Əsərdə 69 müvəşşah şeir vardır, onlardan 34-ü Əndəlüslü və Məğribli şairlərə, qalan şeirlərsə özünə aiddir. Cevdət ər-Rikabi “Darüt-tıraz”ı Evağist Levi-Pğovonsəlin (fr. Évariste Lévi-Provençal) fransızca ön sözüylə birlikdə nəşr etmişdir.[5] İbn Sənaülmülkün bilinən üçüncü əsəri “Fususül-fusul və ukudül-ukul” adlanır, Qazı əl-Fazil və onun oğlu Qazı əl-Əşrəflə İbn Sənaülmülkün məktublaşmalarını əhatə edir, bu ədəbi məktublar mənzum və mənsur janrda yazılmışdır.
Yuxarıdakı qısa tanışlıqdan sonra İbn Sənaülmülkün divanından bir mədhiyyəyə göz ataq. Qaynaq kimi Məhəmməd İbrahim Nəsrin 1967-1969-cu illərdə Qahirədə, iki cüz şəklində işıq üzü görmüş nəşrindən istifadə edəcəyik. Birinci cüzdə Divanın ərəbcə mətni olduğu kimi verilmiş, ikinci cüzdə isə Məhəmməd İbrahim Nəsrin İbn Sənaülmülkün həyatı və şeirləri ilə bağlı araşdırması/elmi işi yer almışdır. Beləliklə, istifadə etdiyimiz bu nəşrin birinci cüzündə divan mətni “Səlahəddini mədh edərək və onu Hələbin fəthi münasibəti ilə təbrik edərək” adlı mədhiyyə ilə başlayır, mədhiyyənin ilk misrasında[7] İbn Sənaülmülk Əyyubilər dövlətini Türk dövləti adlandırır[q.1]:
بدولة التُّركِ عزَّت ملَّةُ العربِ
وبابن أَيّوبَ ذلَّت شيعةُ الصُّلب
Bi dovlətit Turki əzzət millətul Arab
Va bi ibni Əyyub zəllət şiətus sulub
Türk dövləti ilə ərəb milləti izzət tapdı
Əyyub oğlu[nun əli] ilə xaçlılar zəlil oldu
Qeydlər:
1. Ərəbəcə yazını oxuyan və tərcümə edən: Şıxəli Əliyev
İstinadlar:
[1] “Ibn Sanāʾ al-Mulk” // “idref.fr” saytından 05-04-2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 05-04-2022.
[2] “Ibn Sanāʾ al-Mulk” // “id.loc.gov” saytından 29-03-2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25-04-2022.
[3] “Ibn Sanāʾ al-Mulk” // “brillonline.com” saytından 21-04-2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21-04-2023.
[4] .ديوان ابن سناء الملك. إعتنى بتصحيحه و التعليق عليه و تقديمه محمد عبد الحق. حيدر أباد الدكن: مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانية، ١٣٧٧
[5] .دار الطراز فى عمل الموشحات. تأليف السعيد أبي القاسم هبة الله بن جعفر ابن سناء المللك; تحقيق جودت الركابي. الطبعة الثالثة. دمشق: دار الفكر الطبعة، ١٤٠٠
[6] .ديوان ابن سناء الملك. تحقيق محمد ابراهيم نصر ؛ مراجعة حسين محمد نصار. القاهرة: دار الكاتب العربي، ١٣٨٧–١٣٨٨، ٦٤٣ صفحات.
[7] .ديوان ابن سناء الملك. تحقيق محمد ابراهيم نصر ؛ مراجعة حسين محمد نصار. القاهرة: دار الكاتب العربي، ١٣٨٧–١٣٨٨، صفحة ١.
Ədəbiyyat:
Azmi Yüksel. İbn Senâülmülk // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XX. Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1999, 315-316 s.