İBN TÂVÛS

15 Muharrem 589 (21 Ocak 1193) tarihinde Hille’de doğdu. Nesebi baba tarafından Hz. Hasan’a, anne tarafından Hz. Hüseyin’e ulaştığı için “Zü’l-hasebeyn” diye anılmıştır. Irak’ta VII ve VIII. (XIII ve XIV.) yüzyıllarda çok sayıda âlim yetiştiren ve nakîbüleşraflık görevini yürüten bir aileye mensuptur. Babaannesi, Şîa’nın önde gelen âlimlerinden Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin kızı veya torunudur. İbn Tâvûs, ilk öğrenimini babası Sa‘düddin Mûsâ ve anne tarafından dedesi Verrâm b. Ebû Firâs en-Nehaî’nin gözetiminde yaptı. Yetişmesinde en etkili kişinin dedesi olduğunu belirten İbn Tâvûs, kendisinden Şeyh Müfid’in el-Muḳniʿa adlı eserini okumuş ve naklettiği pek çok rivayeti ona dayandırmıştır. Ayrıca Es‘ad b. Abdülkāhir el-İsfahânî, Hüseyin b. Ahmed es-Sûrâvî, Tâceddin Hasan b. Ali ed-Derbî, Sedîdüddin Sâlim b. Mahfûz ve Kemâleddin Haydar b. Muhammed el-Hüseynî gibi âlimlerden icâzet aldı. Öğrenimini tamamladıktan sonra ailesiyle birlikte Hille’den ayrılarak Bağdat’a yerleşti ve hac farîzasını eda maksadıyla ayrılmasının (627/1230) dışında yirmi yıla yakın bir süre burada kaldı.

Bağdat’ta Nizâmiyye ve Müstansıriyye medreselerindeki fakihlerle irtibat kurup fikrî tartışmalarda bulunan İbn Tâvûs, Şiî veya Şiî sempatizanı olan yüksek dereceli devlet görevlileriyle tanışma fırsatı elde etti. Özellikle Abbâsî vezirlerinden İbnü’l-Alkamî, kardeşi ve oğlu ile yakın ilişki kurdu; büyük ihtimalle onlar vasıtasıyla Halife Müstansır-Billâh’ın teveccühünü kazandı. Halife kendisine bütün Tâlibîler’in nakîbüleşraflığını, ayrıca vezirlik ve Moğol sultanına elçi olarak gönderilme gibi görevler teklif ettiyse de İbn Tâvûs bu görevleri kabul etmedi. Moğollar Horasan’ı işgal edip Bağdat’a yöneldiklerinde önceki düşüncesinden vazgeçmiş olmalı ki bir heyet teşkil edip Moğol sultanıyla görüşmek istediğini halifeye bildirmiş, ancak bu isteği kabul edilmemiştir.

İbn Tâvûs, büyük bir ihtimalle 640 (1242) yılında Bağdat’tan ayrılarak Hille’ye gitti. Üç dört yıllık bir ikametten sonra Necef’e, 649’da (1251) Kerbelâ’ya, 652 (1254) yılında da Sâmerrâ’ya geçti. Burada çok kalmayıp aynı yıl Bağdat’a döndü. Moğollar’ın Bağdat’ı kuşattığı sırada orada bulunan İbn Tâvûs çeşitli sıkıntılara katlanmak zorunda kaldı. Hülâgû’nun Müstansıriyye âlimlerine yönelttiği, “Kâfir fakat âdil olan bir sultan mı, yoksa müslüman fakat zalim olan sultan mı daha üstündür?” şeklindeki soruya birincisinin lehinde fetva veren İbn Tâvûs’un bu suretle işgalci kuvvetlerin gönlünü aldığı, birçok insanın canını ve malını kurtardığı nakledilmektedir. İbn Tâvûs, 661 (1263) yılında nikābetü’t-Tâlibiyyîn görevini üstlendi ve bunu ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Genellikle kabul edilen rivayete göre 5 Zilkade 664 (8 Ağustos 1266) tarihinde vefat etti ve Necef’te defnedildi. Yetiştirdiği çok sayıda öğrenci arasında İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Gıyâseddin Abdülkerîm Âl-i Tâvûs, Cemâleddin Yûsuf b. Hâtim eş-Şâmî, Ali b. Îsâ el-Erbîlî ve Hasan b. Dâvûd el-Hillî sayılabilir. Şiî kaynaklarında zâhid, müttaki, hatta keramet sahibi bir kişi olarak nitelendirilen İbn Tâvûs daha çok fıkhî yönüyle tanınmıştır. Onun aynı zamanda tarihçi ve edebiyatçı olduğu nakledilirse de günümüze ulaşan eserlerinden anlaşıldığına göre genellikle, imamlardan gelen nakiller çerçevesinde derleme eserler telif etmiştir. Ailesinden kendisine 700 kitaplık bir kütüphane kaldığı bilinmektedir.

Eserleri. İbn Tâvûs’un sayısı elli dokuz olarak tesbit edilen eserlerinin bir kısmı şunlardır:

1. el-Mühimmât fî ṣalâḥi’l-müteʿabbid ve’t-tetimmât. Şeyhüttâife Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin Miṣbâḥu’l-müteheccid el-kebîr adlı kitabının tekmilesi olan eser hadisler çerçevesinde ibadetler, ahlâkî davranışlar, öğüt ve ikazları ihtiva eder. Beş ve on ciltlik versiyonları bulunan eserin bazı bölümleri değişik isimlerle neşredilmiştir (Kohlberg, A Medieval Muslim Scholar, s. 49-51).

2. Felâḥu’s-sâʾil ve necâḥu’l-mesâʾil. Bir önceki eserin günlük ibadetlerle ilgili bölümünden ibaret olan iki ciltlik bir çalışmadır (Tahran 1382/1962; Necef 1385/1965).

3. el-İḳbâl bi’l-aʿmâli’l-ḥasene. el-Mühimmât’ın beş ciltlik versiyonunun IV. cildini teşkil eden eser, yılın belirli günlerinde yapılması gereken ibadetleri konu edinmiştir (Tahran 1312, 1314, 1390/1970, 1407/1987).

4. el-Emân min aḫṭâri’l-esfâr ve’l-ezmân. Sefere çıkan kimsenin ibadeti, giyimi, karşılaşacağı zorluk ve hastalıkları konu alan bir seyahat rehberi mahiyetindedir (Necef 1370/1951; Beyrut 1408/1988; Kum 1409). Eser, Ali b. Hasan ez-Zevârî (ez-Zivârî) tarafından X. (XVI.) yüzyılda Neşrü’l-emân fi’l-esfâr ʿani’l-evṭân ismiyle Farsça’ya çevrilmiştir.

5. Muḥâsebetü’n-nefs. Muhammed b. Tâhir b. Muhammed’in Tenbîhü’r-râḳıdîn adlı kitabıyla birlikte Necef’te (ts.) ve Muḥâsebetü’l-melâʾiketi’l-kirâm adıyla Hâdî Hasan el-Kubeysî tarafından (Türâs̱ünâ, sy. 45-46 [Kum 1417], s. 321-386) yayımlanmıştır.

6. Cemâlü’l-üsbûʿ. Haftalık ibadetlere dairdir (Tahran 1303, 1330, 1412).

7. eṭ-Ṭarâʾif fî maʿrifeti meẕâhibi’ṭ-ṭavâʾif. Sünnîliğe karşı reddiye mahiyetinde olup büyük ihtimalle takıyye gereği “zimmet ehlinden Abdülmahmûd b. Dâvûd” takma adıyla kaleme alınmıştır (Tahran 1320; eserin yazma nüshaları ve üzerinde yapılan çalışmalar için bk. Kohlberg, A Medieval Muslim Scholar, s. 57-58).

8. el-Yaḳīn fî imreti Emîri’l-müʾminîn ʿAlî b. Ebî Ṭâlib. Müellifin son eserlerinden olup M. Kâzım el-Kütübî tarafından yayımlanmıştır (Necef 1369/1950; Beyrut 1410/1989).

9. eṭ-Ṭuraf mine’l-menâḳıb fî ẕürriyyeti’l-eṭâyib (eṭ-Ṭuraf mine’l-enbâʾi ve’l-menâḳıb fî şerefi seyyidi’l-enbiyâʾ ve ʿıṭretihi’l-eṭâyib). Bir önceki kitabın tekmilesi olup Hz. Peygamber’in ailesi hakkında bilgi ve onun Hz. Ali’ye vasiyetini ihtiva etmektedir (Necef 1349/1931, 1369/1950).

10. Ferecü’l-mehmûm fî târîḫi ʿulemâʾi’n-nücûm. Muhammed Kâzım tarafından neşredilmiş (Kum, ts. [Dârü’z-zehâir]), ayrıca Zeina Matar eser üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (1987, New York University).

11. el-Lehûf (el-Melhûf) ʿalâ (fî) ḳatlâ’ṭ-ṭufûf. Kerbelâ hadisesini ele alan eserin birçok baskısı yapılmıştır (Tahran 1271, 1287, 1365; Sayda 1329; Necef 1369, 1385; Beyrut 1979).

12. el-Melâḥim ve’l-fiten fî ẓuhûri’l-ġāʾibi’l-muntaẓar. On ikinci imamın zuhuruna dair Şiî rivayetlerini ihtiva eden bir çalışmadır (Necef 1365, 1368, 1384; Beyrut 1398, 1408).

13. Fetḥu’l-ebvâb. İstihâreye dair bir risâledir (Beyrut 1989).

14. Miṣbâhü’z-zâʾir. Sefer ve ziyaretle ilgili genel bilgilerden sonra Hz. Peygamber, Ehl-i beyt mensupları, on iki imam ve diğer bazı faziletli şahısların kabirlerini ziyaret etmenin âdâbı hakkındadır (Kum 1417).

15. Keşfü’l-maḥacce. Müellifin hayatı, düşünceleri ve kütüphanesinde yer alan eserlere dair önemli bir kaynaktır (Necef 1370/1950).

16. el-İbâne fî maʿrifeti’l-ḫizâne. Kütüphanesinde bulunan kitapların katalogudur.

17. Saʿdü’s-suʿûd. Bir önceki eserin tekmilesidir (Kum 1365, 1369; İbn Tâvûs’un eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Kohlberg, A Medieval Muslim Scholar, s. 26-66; M. Hasan Âli Yâsîn, s. 200-207).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Inebe, ʿUmdetü’ṭ-ṭâlib, Beyrut, ts. (Dâru mektebeti’l-hayât), s. 220.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 116; II, 1911.

Meclisî, Biḥârü’l-envâr, Beyrut 1403/1983, IV, 37-45.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, s. 392-396.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 71.

Abbas el-Kummî, el-Fevâʾidü’r-Rażaviyye, Tahran 1327 hş., I, 330-338.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 911-913.

Nâme-i Dânişverân-ı Nâṣırî, Kum, ts. (Dârü’l-fikr), s. 161-178.

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, I, 58, 127, 222; II, 343; V, 129, 170, 236; X, 75.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, VIII, 358.

Etan Kohlberg, A Medieval Muslim Scholar at Work: Ibn Ṭāwūs and his Library, Leiden 1992, s. 26-66.

a.mlf., “ʿAlī b. Mūsā Ibn Ṭāwūs and his Polemic Against Sunnism”, Religionsgespräche im Mittelalter (ed. Bernard Lewis – Friedrich Niewöhner), Wiesbaden 1992, s. 325-350.

a.mlf., “Ebn Ṭāwūs”, EIr., VIII, 55-58.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, III, 483-485.

Resûl Ca‘feriyân, Mîrâs̱-ı İslâmî-yi Îrân, Kum 1375 hş., III, 159-196.

M. Hasan Âli Yâsîn, “es-Seyyid ʿAlî Âli Ṭâvûs”, MMİIr., XII (1965), s. 192-213.

Zeina Matar, “Some Additions to the Bibliography of Medieval Islamic Astronomy from the Faraj al-Mahmūm of Ibn Ṭāwūs”, Ar.O, LVII/4 (1989), s. 319-322.

“İbn Ṭâvûs”, DMT, I, 345-346.

Hüseyin Yûsuf Eşkûrî, “Âlü Ṭâvûs”, DMBİ, II, 53-55.