İBN ÜMMÜ KĀSIM

Mağrib asıllı olup Mısır’da doğdu. Mağrib’den Mısır’a gelişinde Şeyha lakabıyla tanınan Zehrâ adındaki babaannesinin şöhretinden dolayı İbn Ümmü Kāsım künyesiyle meşhur oldu. Bir rivayete göre ise sultan ailesine mensup olan Zehrâ onu evlât edinmiştir (İbn Hacer, II, 32). Ebû Zekeriyyâ el-Gumârî, Ebû Abdullah et-Tancî, Ebû Hayyân el-Endelüsî ve Sirâcüddin ed-Demenhûrî’den Arapça, Mecdüddin et-Tüsterî’den Arapça ve kıraat, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Benâkitî’den kıraat, Şemseddin İbnü’l-Lebbân’dan usul ve Şerefeddin el-Makīlî’den Mâlikî fıkhı okuyan İbn Ümmü Kāsım’dan Ebû İshak İbrâhim b. Ahmed et-Tenûhî kıraat dersleri aldı (İbn Hacer, I, 11). İbn Ümmü Kāsım 1 Şevval 749’da (23 Aralık 1348) Kahire’nin Seryâkūs (Seryâkavs, Siryâkūs) beldesinde vebadan öldü ve aynı yerde defnedildi.

Eserleri. 1. el-Müfîd fî şerḥi ʿUmdeti’l-mücîd fi’n-naẓmi ve’t-tecvîd. Alemüddin Ali b. Muhammed es-Sehâvî’nin tecvid ilmine dair “Nûniyye” kasidesinin şerhi olan eseri Ali Hüseyin el-Bevvâb neşretmiştir (Zerkā 1987).

2. Şerḥu’l-Vâżıḥa fî tecvîdi’l-Fâtiḥa. Ca‘berî’nin yirmi iki beyitlik “Dâliyye” kasidesinin şerhi olup Abdülhâdî el-Fadlî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Beyrut 1980).

3. Şerḥu Bâbi vaḳfi Ḥamza ve Hişâm ʿale’l-hemz (mine’ş-Şâṭıbiyye). Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 15) müellif hattı bir nüshası mevcuttur. Ayrıca Süleymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 23), Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (Üsküdarlı, nr. 67, vr. 5^b-40^b) ve Bursa Ulucamii (nr. 230) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 129-130).

4. el-Cene’d-dânî fî ḥurûfi’l-meʿânî. Arapça’daki edatların genişçe ele alındığı eser bir mukaddime ile beş babdan oluşmaktadır. Eser ilk defa İstanbul’da basılmış (Serkîs, II, 1723-1724), daha sonra Fahreddin Kabâve ile Muhammed Nedîm Fâzıl’ın (Halep 1973; Beyrut 1983, 1992), ayrıca Tâhâ Muhsin’in (Musul 1396/1976) tahkikleriyle neşredilmiştir.

5. Cümelü’l-iʿrâb. Suheyr Muhammed Halîfe tarafından Risâle fî cümeli’l-iʿrâb adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1407/1987).

6. Muḳaddime fî kelimâtin ittefeḳat fîhe’d-dâlü ve’ẕ-ẕâlü ḫattan va’ḫtelefet maʿnen. Yirmi beş beyitlik “Bâiyye” kasidesini ve her bir beytin kısa şerhini içeren eseri Tâhâ Muhsin neşretmiştir (el-Mevrid, II/1 [Bağdad 1973], s. 137-146).

7. el-Cümelü’lletî lehâ maḥallün mine’l-iʿrâb ve’lletî lâ maḥalle lehâ. Muhtasar bir eser olup Tâhâ Muhsin tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü Âdâbi’r-Râfideyn, sy. 7 [Musul 1976], s. 395-424).

8. Manẓûme fi’ẓ-ẓâʾi ve’ḍ-ḍâḍ (Brockelmann, GAL Suppl., II, 16).

9. Tavżîḥu’l-maḳāṣıd ve’l-mesâlik bi-şerḥi Elfiyyeti İbn Mâlik. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahiv ilmine dair 1000 beyitlik elfiyyesinin şerhidir. Kütüphanelerde çok sayıda nüshası mevcut olan eseri Abdurrahman Ali Süleyman şerh ve tahkik ederek yayımlamıştır (I-VI, Kahire 1975-1977).

10. Şerḥu Teshîli’l-fevâʾid ve tekmîli’l-maḳāṣıd (Şerḥu’t-Teshîl). İbn Mâlik et-Tâî’nin eserinin şerhi olan ve kütüphanelerde çeşitli yazma nüshaları bulunan eserin (meselâ bk. Âtıf Efendi Ktp., nr. 2496; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1474; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4558; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3297, 3299, 3300, Fâtih, nr. 4917) küçük bir bölümü, İbn Mâlik’in aynı eserine Ebû Hayyân el-Endelüsî tarafından yazılan et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi’t-Teshîl adlı şerhin kenarında basılmış (Kahire 1910), bir bölümü de Hüseyin Tural tarafından Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1971).

11. Şerḥu’l-Maḳāṣıdi’l-celîl (fî ʿilmi’l-Ḫalîl). Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in aruz ilmini konu alan eserinin şerhidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 537).

İbn Ümmü Kāsım’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Tefsîrü’l-Ḳurʾân (on cilt olduğu belirtilmektedir); Şerḥu’ş-Şâṭıbiyye; İʿrâbü’l-Ḳurʾân; Şerḥu’l-istiʿâẕe ve’l-besmele; Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye (İbn Mâlik et-Tâî’nin recez bahrinde telif ettiği 2757 beyitlik eserin şerhidir); Telḫîṣu Şerḥi Ebî Ḥayyân ʿale’t-Teshîl (Ebû Hayyân el-Endelüsî tarafından İbn Mâlik et-Tâî’nin Teshîlü’l-fevâʾid ve tekmîlü’l-maḳāṣıd’ına yazılan on ciltlik şerhin özetidir); Şerḥu’l-Cezûliyye (Îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî’ye ait el-Muḳaddime [el-Muḳaddimetü’l-Cezûliyye] adlı gramer kitabının şerhidir); Şerḥu’l-Fuṣûl (İbn Mu‘tî’nin el-Fuṣûlü’l-ḫamsûn adlı eserinin şerhidir); Şerḥu’l-Kâfiye (İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’sinin şerhidir); Şerḥu’l-Mufaṣṣal (Zemahşerî’nin eserinin şerhidir).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ümmü Kāsım, el-Cene’d-dânî fî ḥurûfi’l-meʿânî (nşr. Tâhâ Muhsin), Musul 1396/1976, neşredenin girişi, s. 11.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, III, 218.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 227-228.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 11; II, 32-33.

Takıyyüddin İbn Fehd, Laḥẓü’l-elḥâẓ (Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ li’ẕ-Ẕehebî içinde), Dımaşk 1347, s. 121.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 517.

a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 536.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 139.

Abdullah b. Muhammed el-Matarî, Ẕeylü Maʿrifeti’l-ḳurrâʾ (Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ [Altıkulaç] içinde), III, 1532-1533.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 152, 406, 648; II, 1031, 1774.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 160-161.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, Tahran 1347, s. 224.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 286.

Serkîs, Muʿcem, II, 1723-1724.

Hâlid el-Ezherî, Şerḥu’t-taṣrîḥ ʿale’t-tavżîḥ, Kahire, ts. (Dârü’l-fikr), I, 297, 304.

Brockelmann, GAL, II, 27; Suppl., I, 537; II, 16.

Abbâs el-Kummî, el-Künâ ve’l-elḳāb, Necef 1956, III, 152.

Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 228.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 271.

C. Zeydân, Âdâb, III, 152.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 144.

el-Fihrisü’ş-şâmil: maḫṭûṭâtü’t-tecvîd, Amman 1986, I, 129-130.