İBN YÛNUS, Ebû Saîd

281’de (894) Fustat’ta doğdu. Dedesine nisbetle İbn Yûnus diye tanındı. Kendisi ve ailesinin diğer fertleri Sadefî nisbesiyle anılmış olmalarına rağmen bu kabile ile hiçbir bağları yoktur. Kültürlü bir aile ortamında yetiştiği anlaşılan İbn Yûnus’un büyük dedesi Abdüla‘lâ, İmam Şâfiî’den fıkıh öğrenen ve ayrıca ilm-i nücûm konusunda uzman olduğu kaydedilen dedesi Yûnus, Müslim, Nesâî, İbn Mâce gibi muhaddislere hocalık yapmış bir hadis hâfızı ve kıraat âlimi olan babası (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XII, 348-351), amcaları, kardeşleri ve astronomi âlimi, ez-Zîcü’l-Ḥâkimî adlı eserin müellifi olan oğlu Ebü’l-Hasan İbn Yûnus da dönemlerinin meşhur âlimleridir. Mısır dışına hiç çıkmadığı söylenen İbn Yûnus babasından ve Nesâî’den hadis dinlemiştir. Hadis rivayetinde bulunduğu İbn Müferric, Nehhâs ve Ebû Abdullah İbn Mende onun önemli talebeleridir. Hadisleri ve hadis ricâlini iyi bilen, dikkatli bir âlim olduğu belirtilen İbn Yûnus 26 Cemâziyelâhir 347’de (14 Eylül 958) Kahire’de vefat etti.

Eserleri. İbn Yûnus’un biri Mısırlı âlimlerle ilgili olan Târîḫu Mıṣr, diğeri Mısır’a dışarıdan gelenleri konu edinen Kitâbü’l-Ġurebâʾ adını taşıyan iki eserinin bulunduğu kaydedilmektedir. İbnü’l-Faradî’nin Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’ü (I, 24; ayrıca bk. İndeks), İbn Mâkûlâ’nın el-İkmâl’i ve İbn Hacer’in el-İṣâbe’si başta olmak üzere (Sezgin, I, 358) pek çok kitaba kaynaklık etmiş olan bu eserlerin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebü’l-Kāsım Yahyâ b. Ali b. Tahhân el-Hadramî’nin (ö. 416/1025) Târîḫu ʿulemâʾi ehli Mıṣr adını taşıyan ve bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan (Mecmua, nr. 116, vr. 220-259) zeylinin adından hareketle bunun Târîḫu Mıṣr için yapılmış bir çalışma olduğu düşünülebilirse de İbn Hallikân ve diğer bazı müellifler kitabın İbn Yûnus’un her iki eseri dikkate alınarak yazıldığını söylemektedir. Brockelmann (GAL Suppl., I, 571) ve Sezgin (GAS, I, 357), İbnü’t-Tahhân’ın zeylinin Kitâbü’l-Ġurebâʾ esas alınarak yapılmış bir çalışma olduğunu ifade etmekte, Yûsuf b. Reşîd el-Iş da eser üzerinde yaptığı incelemede İbn Abdürabbih gibi yabancılara da yer verildiğine dikkat çekerek bu kanaati doğrulamaktadır (MMİADm., XII [1941], s. 326). Ayrıca İbn Yûnus’un eserine İbn Zûlâk’ın da bir zeyil yazdığı bilinmekte (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 304), Zehebî ise bu kitabı ihtisar ettiğini ve anlaşılması güç yerlerini açıklamak üzere notlar eklediğini söylemektedir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 579).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Faradî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, I, 24; ayrıca bk. İndeks.

Sem‘ânî, el-Ensâb, VIII, 44-45.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 137-138.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XII, 348-351; XV, 578-579; XVII, 109-110.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 898-899.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, II, 340-341.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 233.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, I, 267.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 304.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 514.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 229, 571.

F. Rosenthal, ʿİlmü’t-târîḫ ʿinde’l-müslimîn (trc. Sâlih Ahmed el-Alî), Bağdad 1963, s. 365; ayrıca bk. İndeks.

a.mlf., “Ibn Yūnus”, EI² (İng.), III, 969.

Sezgin, GAS, I, 357-358.

Ali Abdullah ed-Deffâ‘, Es̱eru ʿulemâʾi’l-ʿArab ve’l-müslimîn fî taṭvîri ʿilmi’l-felek, Beyrut 1401/1981, s. 69.

Kadrî Hâfız Tûkān, Türâs̱ü’l-ʿArabi’l-ʿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şürûk).

Yûsuf el-Iş, “Târîḫu ʿulemâʾi ehli Mıṣr li’bni’ṭ-Ṭaḥḥân”, MMİADm., XII, Dımaşk 1941, s. 326-329.