İBN ZEYDÂN

Rebîülâhir 1290’da (Haziran 1873) eski başşehir Miknâs’taki sarayda doğdu. Fas kraliyet ailesine mensup olup büyük dedelerinden Zeydân’a nisbetle İbn Zeydân diye anılmaktadır. Miknâs’ta ve Fas şehrinde babası Muhammed ve amcası Abdülkādir b. Abdurrahman’dan Kur’an, Miknâs Kadısı Muhammed b. Abdüsselâm et-Tâhirî ve Ahmed b. Muhammed İbn Hayyât ez-Zekkârî’den çeşitli ilimler okudu. Hasan b. Yezîd el-Miknâsî, İbn Abdülkādir es-Sûsî el-Haddâd, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî ve Abdüsselâm b. Muhammed el-Hevvârî de onun hocalarındandır. Daha sonra babasının yerine Miknâs ve yöresi şeriflerinin başına nakîbüleşraf tayin edildi. 1913’te hac için Mekke’ye giderken Mısır’a, dönüşünde de Tunus, Kayrevan ve Cezayir’e uğradı. Hac yolculuğu, Ortadoğu İslâm dünyasının büyük şehirlerindeki seçkin âlimlerin derslerine katılması için iyi bir fırsat oldu. Bu esnada Ahmed b. İsmâil el-Berzencî, Ahmed b. Muhammed el-Hattâbî es-Senûsî ve Muhammed Bahît el-Mütîî gibi âlimlerden icâzet aldı. Fas’ta Fransız sömürgeciliğinin kurulmasından sonra Miknâs’taki askerî okulun müdür yardımcılığına getirildi. 16 Kasım 1946’da vefat etti ve büyük bir kütüphane yaptırdığı Miknâs’ta dedelerinden Sultan Mevlây İsmâil’in türbesine gömüldü.

İbn Zeydân, resmî görevleri yanında ilimle ve edebiyatla da uğraşmış, bilhassa tarihle meşgul olarak Fas Sultanlığı’nın geçmişine dair önemli eserler telif etmiştir; bu arada birçok şiir yazdığı görülür. Onun kitapları, Miknâs ve Fas Filâlî şerifleri hânedanı hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklar sayılmaktadır. Sade bir dille kaleme alınan eserlerinin pek çoğu planlar, resmî belgelerin sûretleri ve resimlerle zenginleştirilmiştir.

Eserleri. 1. İtḥâfü aʿlâmi’n-nâs bi-cemâli aḫbâri ḥâḍırati Miknâs. Miknâs tarihiyle Fas Filâlî şerifleri hânedanının ilk sultanlarına ve meşhur devlet adamlarına ait biyografilerden oluşan eserde Miknâs’ın topografyası ve iktisadî hayatıyla ilgili önemli bilgiler mevcuttur (sekiz ciltlik eserin beş cildi neşredilmiştir; Rabat 1347-1352/1929-1933).

2. ed-Dürerü’l-fâḫire bi-meʾâs̱iri’l-mülûki’l-ʿAleviyyîn bi-Fâsi’z-zâhire. Filâlîler’in başlangıçtan 1936 yılına kadarki tarihidir (Rabat 1356/1937).

3. el-ʿİz ve’ṣ-ṣavle fî meʿâlimi niẓâmi’d-devle. Abdülvehhâb b. Mansûr’un önsözüyle basılan eser sultanların saray hayatı ve dönemin Fas hükümetinin icraatı hakkındadır (I-II, Rabat 1381-1382/1961-1962). Eserin Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye’deki yazmalarında (nr. 8049-8050) neşredilen kısımlarda bulunmayan bazı bilgiler mevcuttur.

4. el-ʿAlâʾiḳu’s-siyâsiyye beyne’d-devleti’l-ʿAleviyye ve’d-düveli’l-ecnebiyye. Mecelletü’l-Maġrib dergisinin 16. sayısının ilâvesi olarak yayımlanan eser (Rabat 1352/1934), Fas Krallığı’nın Avrupa devletleriyle ilişkilerini ele almaktadır.

5. el-Menâhicü’s-seviyye fî meʾâs̱iri’l-mülûki’d-devleti’l-ʿAleviyye. Karaviyyîn Külliyesi’nde okutulmak üzere hazırlanmış bir ders kitabıdır. Filâlî (Alevî) tarihini V. Muhammed (1927-1953) dönemine kadar anlatan eserde müellifin diğer kitaplarında yer almayan yeni bilgiler bulunmaktadır (I-II, Rabat, ts.).

6. el-Menzeʿu’l-laṭîf fi’t-telmîḥ bi-mefâḫiri Mevlânâ İsmâʿîl eş-Şerîf. 1927 yılında tamamlanmıştır (Dârülbeyzâ 1993).

7. en-Nûrü’l-lâʾiḥ bi-mevlidi’r-Resûli’l-ḫâtimi’l-fâtiḥ. Hz. Peygamber’in doğumuna dair yazdığı şiirlerden meydana gelen divanıdır (Tunus, ts., Kifâyetü’l-muḥtâc fî medḥi ṣâḥibi’l-livâ ve’t-tâc ile birlikte).

8. el-Yümnü’l-vefîr el-vâfî fî-imtidâḥi’l-Cenâb el-Mevlevî el-Yûsufî. Sultan Yûsuf b. Hasan (1912-1927) için yazılan şiirleri ihtiva eder (Fas 1342/1924).

9. Buġyetü’l-müstehâm fî medḥi ḫayri’l-enâm ṣallallâhü ʿaleyhi ve sellem (Fas 1990).

10. Min ḳaḍâya’l-mesraḥi’l-Maġribî (Miknâs 1978).

Müellifin Fas’ta el-Mektebetü’l-Haseniyye Zeydânî koleksiyonunda bulunan yayımlanmamış eserleri de şunlardır:

1. el-Müʾellifûn ve’l-müʾellefât ʿalâ ʿahdi’d-devleti’l-ʿAleviyye (nr. 12564). İbn Sûde hacimli bir cilt olduğunu söyler (Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, I, 158).

2. en-Nehḍatü’l-ʿilmiyye fî ʿahdi’d-devleti’l-ʿAleviyye: İḥyâʾü’l-ʿulûm ve izdihâruhâ fî ʿaṣri’d-devleti’l-ʿAleviyye. Mecelletü’l-Maġrib’de kısmen yayımlanmıştır (sy. 5, 1355/1936, s. 11-17).

3. Fihrist. Eserde müellifin Fas ve Hicaz’daki hocalarından bahsedilir.

4. Riḥletü’l-Ḥicâz ve Mıṣr ve’ş-Şâm (nr. 12381).

5. İʿlâmü’l-ḥâḍır ve’l-bâd. Hz. Peygamber için yazdığı şiirlerini ihtiva eder (nr. 12430).

6. Evżaḥu’l-mecâz (icâzet konusundadır).

7. Tebyînü vücûhi’l-iḫtilâl fî müstenedi iʿlâni’l-ʿadliye li-s̱übûti rüʾyeti’l-hilâl (eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Haccî, IX, 3218).

BİBLİYOGRAFYA

Muhammed b. Abbas el-Kabbâc, el-Edebü’l-ʿArabî fi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Muhammediye 1400/1979, I, 81-82.

Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 27, 47, 56, 158-162, 169, 170; II, 328, 361, 377, 434, 442, 448.

Ahmed Miknâsî, Ehemmü meṣâdiri’t-târîḫ ve’t-terceme fi’l-Maġrib, Tıtvân 1963, s. 13.

W. Marçais, “Les belles chroniques de Meknès”, CRAIBL, s. 19-20.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 335.

Fevzî Abdürrezzâk, el-Maṭbûʿâtü’l-ḥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1986, s. 30, 83, 119.

Muhammed el-Menûnî, el-Meṣâdirü’l-ʿArabiyye li-târîḫi’l-Maġrib, Muhammediye 1410/1989, II, 199-200, 207, 211-212, 219, 230, 237, 240, 255, 277.

a.mlf., “Müʾerriḫu Miknâs İbn Zeydân”, Daʿvetü’l-ḥaḳ, X/1 (1966), s. 93-99.

Muhammed Haccî, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-Maġrib, Beyrut 1417/1996, IX, 3216-3219.

“Un petit fils de M. Ismail à Meknès”, Afrique du nord illustrée, 29 Juin 1930.

G. Deverdun, “Ibn Zaydān”, EI² (İng.), III, 973.