İBN ZEYLE

İsfahan’da doğdu ve orada yaşadı. Adı, Ali b. Zeyd el-Beyhakī tarafından Hüseyin b. Tâhir b. Zeyle olarak verilirse de (Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm, s. 115) el-Kâfî fi’l-mûsiḳī adlı eserinde (s. 17) yukarıdaki gibidir. Hayatı hakkında kaynakların verdiği bilgiler oldukça sınırlıdır. Beyhakī, onun Mecûsî olduğu yolundaki iddianın gerçekle ilgisi bulunmadığını söyler. Öte yandan Ḥay b. Yaḳẓân şerhinde İsmâilî görüşlere muhalefet etmesi kendisinin İsmâilîlik’le bir mezhep ilişkisi olmadığını göstermektedir (Corbin, Sembolik Hikâyeler I, s. 14). Beyhakī, riyâziyyât alanında uzman ve mûsiki alanında maharet sahibi olduğunu ifade etmektedir. Muhtemelen, tabîiyyât ile de yakından ilgilendiği ve İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾının “Tabîiyyât” kısmını ihtisar ettiği için “Hakîm” lakabıyla anılmıştır. İbn Zeyle özellikle Ḥay b. Yaḳẓân’a yazdığı, İbrânîce’ye de tercüme edilen Arapça şerhiyle meşhurdur. Onun bu eserinin, Ortaçağ yahudi düşüncesine İbn Sînâ’nın bilhassa Ḥay b. Yaḳẓân üzerinden gerçekleşen tesirinde bir aracı vazifesi görmüş olması muhtemeldir. İbn Sînâ’nın ölümünden on iki yıl sonra İsfahan’da vefat etti (Ali b. Zeyd el-Beyhakī, s. 115). Kaynaklar, İbn Zeyle’nin eğitim ve öğretimle uğraştığına dair herhangi bir bilgi vermezse de çalışmalarının çoğunun İbn Sînâ’nın eserlerinin şerh veya telhisi şeklinde olması, onun öğretimle de uğraştığı ve dolayısıyla hocasının düşüncesinin anlaşılmasında ve yaygınlaşmasında bir katkısının bulunduğu kanaatini uyandırmaktadır.

Eserleri. 1. el-Kâfî fi’l-mûsiḳī. İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ adlı eserinin mûsikiyle ilgili kısmının bir özeti mahiyetinde görünmekle birlikte eser, Kindî ve Fârâbî’nin henüz bulunmayan kitaplarından uzun iktibaslarda bulunması ve bilhassa mûsiki alanında remizler kullanması bakımından İbn Sînâ’nın eserinin basit bir özeti değildir. Bunun yanında müellifin kendi döneminde yaygın olarak kullanılan Arapça ve Farsça mûsiki terimlerini ihtiva ettiği için de İslâm mûsiki tarihinde mühim bir yeri olduğu kabul edilir (el-Kâfî fi’l-mûsiḳī, neşredenin girişi, s. 10-11; Farmer, s. 220). İki kısımdan oluşan eserin birinci kısmında mûsikinin temel unsuru olan ses, ikinci kısımda ise zaman incelenmektedir. el-Kâfî’nin Zekeriyyâ Yûsuf tarafından ilmî neşri yapılmıştır (Kahire 1964).

2. Şerḥu risâleti Ḥay b. Yaḳẓân. İbn Sînâ’nın sembolik eserinin şerhidir. Birçok dile çevrilen ve İbn Sînâ’nın eserinin anlaşılması amacıyla sıkça başvurulan eserin İbn Ezrâ’ya nisbet edilen İbrânîce tercümesi 1886 yılında David Kaufmann tarafından Berlin’de neşredilmiştir (DİA, XVI, 552). Şerhin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2023/42; Ayasofya, nr. 2456).

Müellifin kaynaklarda ayrıca el-İḫtiṣâr min ṭabîʿiyyâti’ş-Şifâʾ ve Kitâb fi’n-nefs adlı eserleri zikredilmekte ve diğer bazı risâlelerinin de bulunduğu kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Zeyle, el-Kâfî fi’l-mûsiḳī (nşr. Zekeriyyâ Yûsuf), Kahire 1964, s. 17; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 2-16.

Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm (nşr. Memdûh Hasan Muhammed), Kahire 1417/1996, s. 115-116.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 862.

H. G. Farmer, A History of Arabian Music, London 1929, s. 220.

H. Corbin, Avicenna and the Visionary Recital (trc. W. R. Trask), Texas 1980, s. 127-132, 134, 161, 274.

a.mlf., “İbn Sînâ’nın Hayy İbn Yakzân Risâlesi’nin Yazılışı ve Orjinalliği”, İslam Felsefesi’nde Sembolik Hikâyeler I: İbn Sînâ – Sühreverdî – A. Gazzâlî – Necm-i Râzî (trc. Derya Örs v.dğr.), İstanbul 1997, s. 10-22, ayrıca bk. İndeks.

A.-M. Goichon, “Ibn Zaylā”, EI² (İng.), III, 974.

Muhammed Ali Ebû Reyyân, “İbn Zeyle”, Mevsûʿatü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 265-266.

İlhan Kutluer – Hasan Kâtipoğlu, “Hay b. Yakzân”, DİA, XVI, 552.