İBN ZÜREYḲ el-CÎZÎ

Hayatı hakkında bilinenler eserlerinin girişinde kendi yazdıklarından ibarettir. Büyük dedesine nisbetle İbn Züreyḳ diye meşhur olmuştur; nisbesinden Cîze’de doğup büyüdüğü ve dolayısıyla öğrenimini Kahire’de yaptığı anlaşılmaktadır. Bazı kaynaklarda görülen “Hayrî, Hâirî, Harîrî, Cebertî” gibi nisbeler “Cîzî” kelimesinin yanlış okunması sonucu ortaya çıkmış olmalıdır. Dinî ve edebî ilimler yanında astronomi, takvim ve matematik ilimleri de tahsil ederek bu alanlarda kendini yetiştiren İbn Züreyḳ, 952 (1545) yılından önceki bir tarihte Şam’daki Emeviyye Camii’ne muvakkit tayin edildi. Bu görevi sırasında bir yandan da ders verdi ve eserlerini kaleme aldı. Çalışmalarında kendinden iki asır önce yaşamış olan astronom İbnü’ş-Şâtır’ın (ö. 777/1375) etkisinde kalmış ve onun açtığı çığırı bir ölçüde devam ettirmiştir. Dünya kütüphanelerinde eserlerinin çok sayıda yazma nüshasının bulunması, İbn Züreyḳ’in İslâm astronomi tarihindeki yerini ve önemini göstermektedir. Kaynaklarda talebelerinin adları anılmamakla birlikte birer eserini istinsah ettikleri bilinen astronomi âlimi Takıyyüddin er-Râsıd ile Muhammed b. Abdülkādir el-Cevherî’nin ondan ders almış olmaları muhtemeldir. İbn Züreyḳ, er-Ravżü’l-ʿâṭır adlı kitabına ait bir nüshanın (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1175, vr. 58^b) sonuna düşülen bir nottan öğrenildiğine göre 13 Şâban 977’de (21 Ocak 1570) Şam’da vefat etti. Brockelmann’ın 803 (1401) olarak verdiği ölüm tarihi, İbn Züreyḳ diye tanınan muhaddis Muhammed b. Abdurrahman el-Ömerî es-Sâlihî’ye aittir (GAL Suppl., II, 157; krş. Ziriklî, VI, 193).

Eserleri. 1. el-Lafẓü’l-muḥarrer fi’l-ʿamel bi’r-rubʿi’l-muḳanṭar. Astronomi aletlerinden mukantar kadranının kullanılışı konusunda bir giriş ve on dört bölüm halinde düzenlenmiş bir eserdir. Kahire’de bulunan iki nüshasından (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, Riyâza, nr. 64/1, vr. 1-7; Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 187/3, vr. 8^a-10^b) birincisi, muhtemelen yazarın öğrencisi olan Muhammed b. Abdülkādir el-Cevherî tarafından 971’de (1563) istinsah edilmiştir (King, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿilmiyye, I, 577; II, 450; Akpınar v.dğr., I, 155).

2. en-Neşrü’l-muṭayyeb fi’l-ʿamel bi’r-rubʿi’l-müceyyeb. Sinüs kadranının kullanılışı hakkındadır. Bir giriş, yirmi bölüm ve bir hâtime olarak düzenlenen eser 24 (yazmada 22) Muharrem 966’da (6 Kasım 1558) tamamlanmış olup çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Akpınar v.dğr., I, 156-157). Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki on bir nüshadan telif ferâğını taşıyan yazma (Pertevniyal Sultan, nr. 975/2, vr. 55^b-64^a), Muhammed b. Muhammed el-Akhisârî tarafından 1151 (1738) yılında istinsah edilmiştir. Müellif kitabı sonradan kısaltıp on beş bölüm halinde yeniden yazmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 497/1, 559; Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 233). 1691 yılında İbrâhim b. Himmet tarafından Türkçe’ye de çevrilen eserin ilk şekli (mütercim nüshası: Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 2/5, vr. 50^b-66^a), kimliği bilinmeyen bir âlim tarafından İẓhârü’l-muġayyeb mine’n-Neşri’l-muṭayyeb adıyla şerhedilmiştir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 10/1, vr. 1^a-7^a).

3. Mûẓıḥu’l-edille fî rüʾyeti’l-ehille. 952 yılı Zilhicce (Şubat 1546) hilâli konusundaki tartışmalar üzerine kaleme alınan ve bir girişle dört bölümden oluşan eserde ayrıca 992 (1584) yılına kadar uygulanacak tablolara da yer verilmiştir. Biri Millet Kütüphanesi’nde (Ali Emîrî Efendi, AY, nr. 2770/7, vr. 51-127) olmak üzere üç nüshası günümüze ulaşmıştır (diğerleri için bk. Brockelmann, II, 157;Arberry, II, 613-614).

4. er-Ravżü’l-ʿâṭır fî Telḫîṣi Zîci İbni’ş-Şâṭır. İbnü’ş-Şâtır’a ait ez-Zîcü’l-cedîd adlı astronomi tablolarının özet halinde yeniden düzenlendiği ve kolay kullanılma şekillerinin açıklandığı bir çalışmadır. Müellif metninden istinsah edilmiş bir nüsha Bursa’da (Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1175), astronomi âlimi Takıyyüddin er-Râsıd tarafından 989 (1581) yılında istinsah edilen bir nüsha da Gotha’da (Pertsch, III, 57) bulunmaktadır. Kahire ve Paris’te de birer nüshası mevcut olan eser (De Slane, II, 448; King, I, 603; II, 119), adı bilinmeyen bir mütercim tarafından 1150 (1737) yılında Türkçe’ye çevrilmeye başlanmış, fakat tamamlanamamıştır; bu eksik çevirinin metni İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (İzmir, nr. 448/1). Dımaşk boylamına ve ay yılına göre düzenlenmiş olan eserdeki tabloları Musullu Muhammed Çelebi Musul boylamına aktarıp güneş yılına uyarlamıştır (Abbas el-Azzâvî, s. 164).

5. Telḫîṣü’l-ʿibârât ve îżâḥu’l-işârât. Heinrich H. Suter ve G. Alfred Sarton’un İbn Züreyḳ’e nisbet ettiği cebir ilmindeki binomlar ve apotomlar hakkındaki bu eser Brockelmann tarafından onun eserleri arasında kaydedilmemiştir.

6. el-Vesîletü’l-ʿuẓmâ. Hz. Peygamber ile onun hadislerini rivayet eden sahâbeler hakkında bir kaside olup yazma nüshası Gotha’da bulunmaktadır (Pertsch, II, 152-153).

BİBLİYOGRAFYA

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 965.

Pertsch, Gotha, II, 152-153; III, 57.

M. G. de Slane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothèque Nationale, Paris 1883-95, II, 448.

Ahlwardt, Verzeichnis, V, 249.

Sâlih Zeki, Kāmûs-ı Riyâziyyât, İstanbul 1315/1897, I, 124, 126.

Suter, Die Mathematiker, s. 173.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 157.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 648.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 251.

Abbas el-Azzâvî, Târîḫu ʿilmi’l-felek fi’l-ʿIrâḳ, Bağdad 1378/1958, s. 164.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 299.

İbrâhim Hûrî, Fihrisü’l-mektebeti’ẓ-Ẓâhiriyye: ʿİlmü’l-heyʾe, Dımaşk 1387/1967, s. 240-241.

Sarton, Introduction, III/2, s. 1526.

R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton University Library, Princeton-New Jersey 1977, s. 426.

D. A. King, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿilmiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Kahire 1981-86, I, 89, 183, 239, 417, 577, 596, 603; II, 119, 450, 509-511.

a.mlf., “Ibn al-Shāṭır”, DSB, XII, 362.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 193, 292.

A. J. Arberry, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebeti Chester Beatty (trc. Mahmûd Şâkir Saîd), Amman 1993, II, 613-614.

Cemil Akpınar v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 155-158, 356; II, 808.