İBNÜ’d-DEYBA‘

Buġyetü’l-müstefîd adlı eserinde kendisi hakkında verdiği bilgilerden (s. 227-232) öğrenildiğine göre 4 Muharrem 866’da (9 Ekim 1461) Yemen’in Zebîd şehrinde doğdu. Bazı müelliflerce Dîba‘ şeklinde de okunan ve Nûbe dilinde “beyaz” anlamına gelen künyesini büyük dedesi Ali b. Yûsuf’un lakabından almıştır (Sehâvî, IV, 104). Babası onun doğduğu yılın sonunda Zebîd’den ayrılarak bir daha geri dönmemiş ve Hindistan’daki Diû’da ölmüştür (876/1471). Çocukluğunu, anne tarafından dedesi allâme Şerefeddin Ebü’l-Ma‘rûf İsmâil b. Muhammed b. Mübâriz eş-Şâfiî’nin yanında geçirdi. Onun akraba olarak yalnız dayılarından bahsetmesi, Zebîd kadınlarının gurbetçilerle evlendikleri ve kesinlikle yerlerinden ayrılmadıkları yolundaki rivayetleri destekler mahiyettedir.

İbnü’d-Deyba‘, dayısı Zebîd Kadısı Cemâleddin Ebü’n-Necâ Muhammed et-Tayyib b. İsmâil b. Mübâriz’den kıraat, Arapça, matematik, ferâiz ve fıkıh, Yemen ulemâsından Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatîf eş-Şerecî’den hadis ve tefsir, Cemâleddin Ebû Ahmed Tâhir İbn Cağmân’dan fıkıh dersleri aldı. Hocaları arasında İbrâhim b. Ebü’l-Kāsım İbn Cağmân, Nûreddin Ali b. Ebû Bekir Hattâb, Ömer b. Muhammed el-Fetâ b. Muîd el-Eş‘arî, Muhammed b. Abdüsselâm en-Nâşirî ve Hasan b. Osman da bulunmaktadır. 883 (1479), 885 (1481) ve 897 (1492) yıllarında hacca gitti. Üçüncü haccında tanıştığı Hâfız Şemseddin Abdurrahman es-Sehâvî’den Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ile Ṣaḥîḥ-i Müslim’i dinledi ve ona İbn Hacer el-Askalânî’nin Bulûġu’l-merâm’ını okudu (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 105). Öğrencilerinden bazı meşhur simalar da şunlardır: İbn Ziyâd el-Gaysî, Seyyid Hâfız Tâhir b. Hüseyin el-Ehdel, Ahmed b. Ali el-Müzcâcî, Şeyh b. Abdullah el-Ayderûs, Ebü’s-Saâdât el-Fâkihî el-Mekkî. İbnü’d-Deyba‘, Tâhirîler’in son hükümdarı el-Melikü’z-Zâfir Âmir b. Abdülvehhâb’dan himaye görmüş, Zebîd Ulucamii’ne hadis müderrisi tayin edilerek kendisine şehrin en güzel yerinde bir ev verildiği gibi ayrıca bereketli topraklar iktâ edilmiştir. 26-27 Receb 944 (29-30 Aralık 1537) tarihinde Zebîd’de vefat etti ve Bâbü Siham’daki Şeyh İsmâil b. İbrâhim el-Cebertî Türbesi’nin yanına gömüldü.

İbnü’d-Deyba‘, Zebîd ve Yemen tarihi konusunda kitap yazan tarihçilerin en önemlilerindendir ve onun Memlükler’le Osmanlılar’ın Yemen’e girişlerine bizzat şahit olması önemini arttırmaktadır. Eserleri, özellikle bölgenin 900-923 (1495-1517) yıllarını içeren dönemi için birinci elden kaynaktır ve mahallî tarih yazıcılığının güzel örneklerinin başında gelir. Bu eserler, o yıllarda Aşağı Yemen’deki Şâfiî merkezlerinin başlıcalarından olan Zebîd şehrinin, Resûlîler’in ve Yemen Tâhirîleri’nin tarihleri hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklardan sayılmaktadır. İbnü’d-Deyba‘ın kitaplarını yazarken daha çok şu müelliflerin eserlerinden istifade ettiği görülür: İbn Semüre el-Ca‘dî, Umâre el-Yemenî, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Cemâleddin Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Kureşî el-Yemânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hasan el-Hazrecî, Şerefeddin İsmâil b. Ebû Bekir el-Mukrî, Afîfüddin Muhammed en-Nâşirî. Kendisinden istifade eden tarihçilerden bazıları da şöyle sıralanabilir: Îsâ b. Lutfullah b. Mutahhar, Kutbüddin en-Nehrevâlî, Muhammed b. İsmâil b. Muhammed, Muhammed el-Yemenî, Muhyiddin el-Ayderûsî, Ebû Muhammed Muhammed et-Tayyib b. Abdullah (Bâ Mahreme).

Eserleri. 1. Buġyetü’l-müstefîd fî aḫbâri medîneti Zebîd. 6 Safer 906’da (1 Eylül 1500) tamamlanan ve bir mukaddime ile on babdan meydana gelen kitap, başlangıçtan 900 (1495) yılına kadar Zebîd şehrinin coğrafî durumu, kurucusu ve kronolojik düzenle siyasî tarihi hakkında bilgi vermekte ve müellifin kendi biyografisiyle son bulmaktadır. İbnü’d-Deyba‘, bu eseri Benî Tâhir’in durumunu açıklamak amacıyla yazmaya başlamış, buna çok memnun olan Sultan el-Melikü’z-Zâfir onu ödüllendirdiği gibi unuttuğu bazı noktaları hatırlatarak bunları da kitaba almasını sağlamıştır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin (Eymen Fuâd Seyyid, s. 201-202) önce bir kısmı Carl Theodor Johannsen tarafından şerh edilip Historia Iemanae adıyla Latince’ye çevrilmiş (Bonn 1828), daha sonra da tamamı Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut-San‘a 1979). Ayrıca Râdî Dağfûs, İbnü’d-Deyba‘ın biyografisini içeren son bölümü (Ḥavliyyâtü Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 18 [Tunus 1980], s. 38-47), Yûsuf Şülhud da yine tamamını müellifin bu esere yazdığı zeyille birlikte neşretmiştir (aş.bk.).

2. el-Fażlü’l-mezîd ʿalâ Buġyeti’l-müstefîd fî aḫbâri (medîneti) Zebîd. 923 (1517) yılına, yani son Tâhirî sultanının ölümü ve Memlükler’in Yemen’e girişine kadar meydana gelen olayları anlatan kitap Buġyetü’l-müstefîd’e zeyil olarak yazılmıştır. Eseri Muhammed Îsâ Sâlihiyye, üzerine hazırladığı yüksek lisans teziyle birlikte (Küveyt 1402/1982), Yûsuf Şülhud da Fransızca bir mukaddime ve fihrist ekleyerek Buġyetü’l-müstefîd ile birlikte (Beyrut 1983) yayımlamıştır.

3. el-ʿİḳdü’l-bâhir fî târîḫi devleti Benî Ṭâhir. Buġyetü’l-müstefîd’in ihtisarı olup Sultan el-Melikü’z-Zâfir’in isteği üzerine kaleme alınmıştır (Râgıb Paşa Ktp., nr. 944/21).

4. Aḥsenü’s-sülûk fî naẓmi men vülliye medînete Zebîd mine’l-mülûk. Tâhirî sultanlarını ve Zebîd tarihini anlatan recez tarzında telif edilmiş bir eser olup (yazma nüshaları için bk. Eymen Fuâd Seyyid, s. 202-203) Râdî Dağfûs tarafından yayımlanmıştır (Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 18 [Tunus 1980], s. 64-74).

5. Ḳurretü’l-ʿuyûn fî aḫbâri’l-Yemeni’l-meymûn. Buġyetü’l-müstefîd’e zeyil olarak yazılmış, Yemen’in 924 (1518) yılına kadar gelen İslâmî dönemine ait şümullü bir tarihidir. Üç bölüm halinde hazırlanan eserin birinci bölümünde Yemen, San‘a ve Aden, ikinci bölümde Zebîd ve burada hüküm süren emîrlerle vezirler, üçüncü bölümde ise Tâhirîler ele alınmaktadır. İbnü’d-Deyba‘, Resûlîler’le Tâhirîler hakkındaki önemli kaynaklardan biri olan bu eserinin telifinde İbn Vehhâs el-Hazrecî’nin (ö. 812/1410) özellikle el-ʿAscedü’l-mesbûk ve el-Kifâye ve’l-iʿlâm adlı eserlerinden faydalanmıştır (Eymen Fuâd Seyyid, s. 162-164). Çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri (el-Fażlü’l-mezîd, neşredenin girişi, s. 15) Muhammed b. Ali el-Ekva‘ neşretmiştir (I-II, Kahire 1971-1977).

6. Ḥadâʾiḳu’l-envâr ve meṭâliʿu’l-esrâr fî sîreti’n-nebiyyi’l-muḫtâr ve ʿalâ âlihi’l-muṣṭafîne’l-aḫyâr (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî, I-III, Dımaşk 1979-1981; Mekke 1413/1993).

7. Mükeffirâtü’ẕ-ẕünûb ve mûcibâtü’l-cenne (nşr. Abdülkādir Ahmed Tâhâ, Kahire 1395/1975).

8. el-Mevlidü’ş-şerîf ve ḳaṣâʾid fî medḥi’r-Resûl (Bombay 1312/1894; Mekke 1313/1895; Kahire 1349/1930).

9. Tuḥfetü’z-zemen fî feżâʾili ehli’l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan, Beyrut 1412/1992).

10. Nes̱rü’l-leʾâli’s-seniyye (nşr. Ahmed Râtib Hammûş, Beyrut-Dımaşk 1413/1992).

11. Neşrü’l-meḥâsini’l-Yemâniyye fî ḫaṣâʾiṣi’l-Yemen ve nesebi’l-Ḳahtâniyye. Yine Hammûş tarafından şerhi Nes̱rü’l-leʾâli’s-seniyye ile birlikte yayımlanmıştır. Müellifin bunlardan başka Muḫtaṣaru Ṭabaḳāti’l-Meliki’l-Eşref er-Resûlî ve Kitâbü’l-Miʿrâc adlı iki eseri daha olduğu bilinmektedir (Tuḥfetü’z-zemen, neşredenin girişi, s. 60-63).

İbnü’d-Deyba‘ın kaleme aldığı diğer eserleri de şunlardır: 1. Ġāyetü’l-maṭlûb ve ʿaẓamü’l-minne fîmâ yaġfirullāhü bihî mine’ẕ-ẕünûb ve yûcibü’l-cenne. 885 (1480) yılında yazılmıştır (Buġyetü’l-müstefîd, s. 229-230). 2. Keşfü’l-kürbe fî şerḥi Duʿâʾi’l-İmâm Ebî Ḥarbe. 897’de (1492) kaleme alınmıştır (a.g.e., s. 231). 3. Temyîzü’ṭ-ṭayyib mine’l-ḫabîs̱ mimmâ yedûru ʿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ḥadîs̱. Sehâvî’nin el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire ʿale’l-elsine’sinin muhtasarıdır (Kahire 1324/1906, 1347/1928, 1353/1934, 1382/1963; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1405/1985; Beyrut 1403/1983, 1405/1985). 4. Teysîrü’l-vüṣûl ilâ Câmiʿi’l-uṣûl. Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl adlı eserinin muhtasarıdır (I-III, Kalküta 1252/1836; 1301/1883; Kahire 1324, 1330/1912; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-IV, Kahire 1346/1927; nşr. Ahmed Sa‘d Ali, I-IV, Kahire 1352/1934). Eser İbrahim Canan tarafından açıklamalarla birlikte Türkçe’ye çevrilmiştir (Hadis Ansiklopedisi: Kütüb-i Sitte, I-XVIII, İstanbul, ts.).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’d-Deyba‘, Buġyetü’l-müstefîd (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut-San‘a 1979, s. 227-232.

a.mlf., el-Fażlü’l-mezîd ʿalâ Buġyeti’l-müstefîd fî aḫbâri medîneti Zebîd (nşr. Yûsuf Şülhud), Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 5-21; a.e. (nşr. Muhammed Îsâ Sâlihiyye), Küveyt 1402/1982, s. 5-40.

a.mlf., Tuḥfetü’z-zemen fî feżâʾili ehli’l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 11-15, 60-63.

a.mlf., Neşrü’l-meḥâsini’l-Yemâniyye fî ḫaṣâʾiṣi’l-Yemen ve nesebi’l-Ḳaḥtâniyye (nşr. Ahmed Râtib Hammûş), Beyrut-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, s. 5-52.

a.mlf., Ḥadâʾiḳu’l-envâr ve meṭâliʿu’l-esrâr fî sîreti’n-nebiyyi’l-muḫtâr ve ʿalâ âlihi’l-muṣṭafîne’l-aḫyâr (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî), Mekke 1413/1993, I, 57-63.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IV, 104-105.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 191-199.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, II, 158.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 255-256.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 192-193.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 335-336.

Serkîs, Muʿcem, I, 104-105.

Brockelmann, GAL, II, 400; Suppl., II, 32, 238, 548.

Muhammed Zebâre, Eʾimmetü’l-Yemen, Kahire 1952, I, 415.

Ziriklî, el-Aʿlâm, III, 318.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 159.

Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 162-164, 200-205.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1406/1985, I, 274-278.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 477-478.

Râdî Dağfûs, “İbnü’d-Deybaʿ müʾerriḫu’l-Yemen ve Zebîd”, Ḥavliyyâtü Câmiʿati’t-Tûnisiyye, sy. 18 (Tunus 1980), s. 31-74.

G. Rex Smith, “The Tahirids Sultans of the Yemen (858-923/1454-1517) and their Historian Ibn al-Dayba”, JSS, XXIX/1 (1984), s. 141-154.

C. van Arendonk – [G. Rentz], “Ibn al-Daybaʿ”, EI² (Fr.), III, 769.

Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî, “İbn Deybaʿ”, DMBİ, III, 523-525.

Hüseyin Abdullah el-Ömerî, “ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. ed-Deybaʿ”, Mevsûʿatü’l-Yemeniyye, San‘a 1412/1992, II, 630.