İBNÜ’l-BAYTÂR

Endülüs’ün Mâleka (Malaga) şehrinde, yetiştirdiği âlimlerle tanınan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi; İbnü’l-Baytâr lakabını babasının veterinerliğinden dolayı almıştır. Doğum tarihi hakkında 575 (1179), 585 (1189), 593 (1197) ve 596 (1200) yılları gösterilir. İlk öğrenimini babasından gördüğü, dinî ve naklî ilimleri okuduktan sonra botaniğe merak sardığı anlaşılmaktadır. Onun botanikçi (aşşâb) olmasındaki en önemli pay yirmi yaşına kadar birlikte çalıştığı, daha çok İbnü’r-Rûmiyye diye tanınan İşbîliyeli (Sevilla) Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed en-Nebâtî’ye aittir. İbnü’l-Baytâr, Nebâtî ile dostluğu süresince Endülüs bölgesinde yetişen tıbbî bitkileri ve bunların özelliklerini, yetiştikleri yerleri, ilmî ve mahallî adlarını öğrendi. Belki de hocasının ilmî araştırmalar yapmak amacıyla Doğu’ya gitmesi üzerine, Muvahhidler’in başşehri İşbîliye’de dönemin ünlü eczacılarından Abdullah b. Sâlih el-Kutâmî ile İbn Haccâc el-İşbîlî’nin yanında çalışmalarına devam etti. Bu sırada bir yandan Dioskorides ve Câlînûs’un basit ilâçlar hakkındaki eserlerini okuyor, bir yandan da Endülüs’ün çeşitli kesimlerindeki araştırmalarını sürdürerek malzeme topluyordu. 617’de (1220) hocası Ebü’l-Abbas’ı örnek alarak Akdeniz havzasındaki ülkelerde araştırma yapmak amacıyla uzun sürecek bir yolculuğa çıktı. Önce Bicâye (Bougie), Kostantîne, Berka ve Trablusgarp gibi Kuzey Afrika şehirleriyle civarlarını dolaşarak yazmak istediği eserler için zengin malzeme topladı. 620 (1223) yılının sonlarına doğru Anadolu’ya ulaşıp Selçuklu ve Bizans hâkimiyetindeki bölgeleri gezerek tıp, eczacılık ve botanik âlimleriyle tanıştı (İbn Ebû Usaybia, s. 601). Seyahatinin bu bölümünde Makedonya ve Ege adalarını da ziyaret ettiği anlaşılmaktadır. Limni adasında bir cins topraktan teke kanıyla yoğrularak “tînü’l-mahtûm” (bk. AKRÂS) yapıldığını ve oradaki Artemis tapınağının bakımını üstlenen bir kadının bu ilâç tabletlerini yapışına bizzat şahit olduğunu söyler.

Seyahat dönüşü artık çağının en büyük botanikçisi kabul edilen İbnü’l-Baytâr topladığı zengin bitki koleksiyonuyla İskenderiye’ye gitti. Mısır Eyyûbî hânedanından el-Melikü’l-Kâmil Muhammed kendisine büyük itibar göstererek Mısır botanikçileri başkanı (reîsülaşşâbîn) unvanını verdi ve hâkimiyeti altındaki Suriye’ye her gidişinde onu da beraberinde götürdü. el-Melikü’l-Kâmil’in ölümünden sonra yerine geçen oğlu el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb döneminde de Eyyûbî sarayındaki mevkiini koruyan İbnü’l-Baytâr, bu dönemde tekrar Doğu İslâm coğrafyasına seyahate çıktı. Lucien Leclerc, Kitâbü’l-Câmiʿdeki bitki adlarından hareketle onun Diyarbakır, Urfa, Musul, Lübnan, Kudüs ve Hicaz bölgelerini gezerek malzeme topladığını belirtir (Histoire, II, 225-237). İbnü’l-Baytâr’ın Kahire ve Dımaşk’ta bulunduğu sırada ders verdiği birçok öğrencisi olmuştur. Bunların başında, Dımaşk’ta 633 (1235) yılında kendisinden el-İbâne ve’l-iʿlâm bimâ fi’l-Minhâc mine’l-ḫalel ve’l-evhâm adlı kitabı ile Dioskorides, Câlînûs ve Ahmed b. Muhammed el-Gāfikī’nin basit ilâçlar hakkındaki eserlerini okuyan ʿUyûnü’l-enbâʾ müellifi İbn Ebû Usaybia gelmektedir. Diğer bir Dımaşklı öğrencisi de Ebû İshak İzzeddin İbnü’s-Süveydî’dir.

İbnü’l-Baytâr Doğu ve Batı Ortaçağı’nda bilgi, görgü ve tecrübesini arttırmak ve yazacağı eserlere malzeme toplamak için üç kıtayı gezen ender müelliflerden biridir. Ayrıca topladığı, tabâbette kullanılan bitki türlerinden ve besin maddelerinden oluşan malzemeyi bütün özellikleriyle tanıtmış, adlarını Arapça, Berberîce, Latince, Grekçe ve Farsça olarak yazıp karışıklığa yer vermemek için harekelemiştir. Bilhassa öğrencisi İbn Ebû Usaybia’nın anlattıklarından hareketle onun alanında çağının en büyük âlimi olduğu kabul edilmektedir. İbnü’l-Baytâr Dımaşk’ta ansızın ölmüştür.

Eserleri. 1. el-Müfredât (el-Câmiʿ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġẕiye). Basit ilâçlar konusundaki Arapça kitapların en önemlisi ve en güvenilir olanıdır. Müellifin hayatının sonlarına doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Biri XIV. yüzyılda Aydınoğlu Umur Bey adına (İÜ Ktp., TY, nr. 1204), diğeri 1681’de hekim Mehmed Rindânî tarafından (İstanbul Tıp Fak. Deontoloji Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) olmak üzere iki defa Türkçe’ye çevrilmiş, Avrupa’da XV. yüzyılın sonlarında ilgi çekmeye başlayan eser Latince, İspanyolca, Almanca ve Lucien Leclerc tarafından Fransızca’ya (I-III, Paris 1877-1883) tercüme edilmiştir. Eser İslâm dünyasında ilk defa Bulak’ta basılmış (I-IV, 1291; Bağdat 1384/1964; Beyrut 1992) ve üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır.

2. Tefsîru Kitâbi Diyâsḳūridûs (Dîsḳūridis). Arapça literatürde Kitâbü’l-Ḥaşâʾiş ve Kitâbü Ḫams maḳālât adlarıyla bilinen Dioskorides’in beş bölümlü Materia Medica’sına yapılmış bir tefsirdir. Katalog mahiyetindeki eserde 550 ilâç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıtılmış, bu arada önceki kaynaklarda yanlış tesbit edilen Grekçe bitki ve ilâç adları da düzeltilmiştir. Kitabın ilmî neşrini Hilmî Abdülvâhid Hadra (Kahire 1986) ve İbrâhim b. Merâd (Beyrut 1989; Tunus 1990) gerçekleştirmiş, Albert Dietrich de Arapça metinle birlikte Almanca tercüme ve şerhini neşretmiştir (Göttingen 1991).

3. el-İbâne ve’l-iʿlâm bimâ fi’l-Minhâc mine’l-ḫalel ve’l-evhâm (Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, Tıp, nr. 36). Basit ilâçlar katalogu olup Ebû Ali İbn Cezle’nin aynı konudaki Minhâcü’l-beyân fîmâ yestaʿmilühü’l-insân adlı kitabını eleştirmek amacıyla yazılmıştır. Bu eserin 131 maddesini kapsayan eleştiriler, ilâç isimlerinin ve terimlerin birbirleriyle karıştırılmış olmasına, ilâçların yanlış tanıtılmasına ve faydalarına dair verilen bilgilerin gerçeği yansıtmadığına ilişkindir.

4. el-Muġnî fi’l-edviyeti’l-müfrede. Baş, göz, kulak, ağız, göğüs, mide, bağırsak, üreme organları, hamilelik ve eklem hastalıkları ile yara, tümör ve zehirlenmeler için kullanılan ilâçları ve tıbbın âciz kaldığı durumlarda halkın başvurduğu kocakarı ilâçlarını içeren yirmi bölümden ibaret bir basit ilâçlar katalogudur. el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin’e ithaf edilen kitabın çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır; bunlardan Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüsha (Fâtih, nr. 3633) müellifin vefatından sekiz yıl önce istinsah edilmiştir. Mehmed b. Ahmed b. İbrâhim el-Edirnevî eseri Levâmiu’l-hikme adıyla Türkçe’ye çevirmiş ve şerhini yapmıştır (Adıvar, s. 118).

5. Mîzânü’ṭ-ṭabîb (ṭıb). Emîr Şehâbeddin Ahmed b. Îsâ’nın isteği üzerine kaleme alınan kitap seksen babdan oluşmaktadır; bilinen tek nüshası Uppsala Kütüphanesi’ndedir (nr. 58).

6. el-Efʿâlü’l-ġarîbe ve’l-ḥavâssü’l-ʿacîbe (İbn Ebû Usaybia, s. 602).

7. Risâle fî tedâvi’s-sümûm (Brockelmann, I, 648).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâsḳūridûs (nşr. İbrâhim b. Merâd), Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 17-41.

İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 601-602.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 159-160.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 542.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, II, 691-692.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 283, 574.

L. Leclerc, Histoire de la médicine arabe, Paris 1876, II, 225-237.

Brockelmann, GAL, I, 647-648.

Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s. 118.

Ullmann, Die Medizin, s. 280-284.

Sarton, Introduction, II/2, s. 663-664.

Ali Abdullah ed-Difâ‘, İshâmü ʿulemâʾi’l-ʿArab ve’l-müslimîn fî ʿilmi’n-nebât, Beyrut 1405/1985, s. 253-273.

a.mlf., İshâmü ʿulemâʾi’l-ʿArab ve’l-müslimîn fî ʿilmi’l-ḥayevân, Beyrut 1406/1986, s. 329-368.

Turhan Baytop, Türk Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985, s. 43-45.

İbrâhim b. Merâd, Dirâsât fi’l-muʿcemi’l-ʿArabî, Beyrut 1987, s. 271-293.

a.mlf., “el-Meṣâdirü’t-Tûnisiyye fî Kitâbi’l-Câmiʿ li’bni’l-Bayṭâr”, el-Ḥayâtü’s̱-s̱eḳāfiyye, V/8, Tunus 1400/1980, s. 117-148.

Ana María Cabo Gonzalez, “Ibn al-Baytar et son influence sur la pharmacologie occidentale du XIV^ème siècle”, L’occident musulman et l’occident chrétien au moyen âge (ed. Mohammed Hammam), Riyad 1995, s. 283-290.

Mustafa eş-Şihâbî, “Tefsîru Kitâbi Disḳūrîdis li’bni’l-Bayṭâr”, MMMA (Kahire), III/2 (1957), s. 105-112.

J. Vernet, “Ibn al-Bayṭār”, EI² (İng.), III, 737.

a.mlf., “Ibn al-Bayṭār”, DSB, I, 538-539.

Hûşeng A‘lem, “İbn Bayṭâr”, DMBİ, III, 145-147.

a.mlf., “Ebn al-Bayṭār”, EIr., VIII, 6-8.

Muhammed Züheyr el-Bâbâ, “İbnü’l-Bayṭâr”, Mevsûʿatü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 191-197.