İBNÜ’l-BELHÎ, (ö. VI./XII. yüzyıl) Fars bölgesinin tarih ve coğrafyasına dair Fârsnâme adlı eseriyle tanınan müellif.
Müellif: Tahsin Yazıcı
Tam adı bilinmeyen, ancak aslen Belhli olduğu anlaşılan İbnü’l-Belhî’nin dedesi, Büyük Selçuklu Hükümdarı Berkyaruk devrinde (1092-1104) Fars Valisi Atabeg Humârtegin’in müstevfîsi idi. İbnü’l-Belhî de tahsilini Fars’ta tamamlamış, Dîvân-ı İstîfâ’da dedesinin yanında çalışmış ve bu sırada Fars’ın coğrafî ve siyasî durumu hakkında bilgi edinmiştir. Onun bu bilgisinden haberdar olan Berkyaruk’un kardeşi Sultan Muhammed Tapar’ın emriyle Fârsnâme’yi yazan İbnü’l-Belhî, Taberî ve Hamza el-İsfahânî’nin tarihleriyle diğer Arapça ve Farsça kaynaklardan istifade etmiştir. Sağlam kaynaklara dayanılarak yazılmış olması kitabın bu alandaki önemli eserler arasında yer almasını sağlamıştır.
Fârsnâme’nin hangi tarihte tamamlandığı kesin olarak bilinmemekle beraber Muhammed Tapar’ın tahta geçtiği 498 (1105) ile eserde çok sık zikredilen Fars Valisi Atabeg Çavlı’nın öldüğü 510 (1116) yılları arasında telif edildiği söylenebilir. Eserin İslâm öncesi İran tarihiyle müslüman Araplar’ın Fars’ı fethine kadar olan üçte ikilik bölümü Hamza el-İsfahânî’nin eserine dayanmaktadır. Geri kalan bölümde ise bölgenin özellikleri ve topografyası hakkında coğrafî bilgilerin yanı sıra İslâm’dan önce İran’da hüküm süren Pişdâdî, Keyânî, Eşkânî ve Sâsânî hânedanları ile Hz. Ali devrine (656-661) kadar gerçekleştirilen İslâm fetihleri, bölgede yaşayan kabileler, burada görev yapan kadılar ve emîrler hakkında bilgi verilir. Daha sonra Fars’ın yüzey şekillerinin tasvir edildiği eserde bölgedeki şehirler, kaleler, nehirler, göller ve denizlerden, ayrıca aynı bölgede hüküm süren Büveyhî ve Selçuklu hükümdarlarıyla ilgili olaylardan söz edilmektedir. Eser Fars’ın malî durumu hakkında da önemli bir kaynaktır. Hamdullah el-Müstevfî Nüzhetü’l-ḳulûb adlı eserini yazarken Fârsnâme’den geniş ölçüde faydalanmıştır.
Sade bir üslûpla kaleme alınan Fârsnâme’yi ilk defa Guy Le Strange ve Reynold Alleyne Nicholson neşretmiş (London 1921, 1962), eser daha sonra Celâleddin Tahrânî (Tahran 1313 hş.), Ali Nakī Behrûzî (Şîraz 1343 hş.) ve İbrâhim Vahîd Dâmegānî (Tahran, ts.) tarafından yayımlanmıştır. Eserin Fars’ın coğrafyasıyla ilgili bölümü British Museum’daki yazma nüsha esas alınarak “Description of Province of Fars in Persia” adıyla Strange tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (JRAS [1912], s. 1-30, 311-339, 865-889).
İbnü’l-Belhî’nin eserinden başka Fârsnâme adını taşıyan iki eser daha vardır. Bunlardan biri, Kaçar hânedanından Muhammed Şah’ın saltanatı döneminde (1834-1848) Mirza Ca‘fer Han Harmûcî tarafından yazılmış ve Tebriz’de basılmıştır. İkincisi de Mirza Hasan-ı Fesâî-yi Şîrâzî’nin Nâsırüddin Şah’ın (1848-1896) emriyle yazdığı Fârsnâme-i Nâṣırî olup Tahran’da yayımlanmıştır (I-II, 1312-1313 hş., 1340 hş.).
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Belhî, Fârsnâme (nşr. G. le Strange – R. A. Nicholson), London 1962, Önsöz, s. X-XI.
Ferheng-i Fârsî, II, 1823; IV, 1291.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1215.
Storey, Persian Literature, I, 350-351.
Rypka, HIL, s. 447.
Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 125-126.
Hânbâbâ, Fihrist, III, 3637-3638.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1980, s. 397-398.
Safâ, Edebiyyât, II, 926-928.
Zehrâ-yi Hânlerî [Kiyâ], Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., s. 11-12, 366.
C. E. Bosworth, “Ibn al-Balk̲h̲ī”, EI2 Suppl. (İng.), s. 382.
a.mlf., “Ebn al-Balkī”, EIr., VIII, 4.
Kâzım Bergnîsî, “İbn Belḫî”, DMBİ, III, 135.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 529 numaralı sayfada yer almıştır.