İBNÜ’l-BENNÂ el-BAĞDÂDÎ

396 (1005) yılında Bağdat’ta doğdu. Birçok âlimin yetiştiği bir aileye mensuptur. Hanbelî mezhebinin gelişmesine eserleri ve mücadelesiyle büyük katkıda bulunan Kādî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ile Kādî Ebû Ali İbn Ebû Mûsâ el-Hâşimî, Ebü’l-Fazl Abdülvâhid b. Abdülazîz et-Temîmî, Ebü’l-Hüseyin İbn Bişrân, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Hamâmî, Hilâl b. Muhammed el-Haffâr, Ebû Muhammed es-Sükkerî, Ebü’l-Feth İbn Ebü’l-Fevâris, Ebü’l-Kāsım İbn Şebbân, Ebü’l-Hasan İbn Razkūye, Ebû Ali İbn Şâzân el-Bağdâdî ve Ebü’l-Ferec Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Müslime gibi âlimlerden ders okudu. Hocalarının çoğu Hanbelî olmakla birlikte aralarında diğer fıkıh mezheplerine mensup âlimler de vardı. İyi bir eğitim alan ve başta fıkıh, hadis ve kıraat olmak üzere dinî ilimlerin birçok dalında derinleşen İbnü’l-Bennâ, Câmiu’l-kasr ve Câmiu’l-Mansûr’daki ders halkalarında birçok öğrenci yetiştirdi; ayrıca vaazları ile de tanındı. Öğrencileri arasında başta oğulları Ebû Gālib Ahmed, Ebû Abdullah Yahyâ ve Ebû Nasr Muhammed olmak üzere Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed ed-Debbâs, Ebû Gālib es-Sühreverdî, Ebû Mansûr el-Kazzâz, Ebü’l-İz Muhammed b. Hüseyin el-Kalânisî, İbn Ebû Ya‘lâ, Ebû Bekir Kādı’l-Mâristân ve Muhammed b. Fütûh el-Humeydî gibi şahsiyetler bulunmaktadır (hocaları ve öğrencilerinin bir listesi için bk. el-Muḳniʿ, neşredenin girişi, I, 97-117). İbnü’l-Bennâ 5 Receb 471’de (11 Ocak 1079) Bağdat’ta vefat etti. Ders verdiği Câmiu’l-kasr ve Câmiu’l-Mansûr’da ayrı ayrı kılınan iki cenaze namazından sonra Bâbü Harb Mezarlığı’na defnedildi.

Çağdaşları tarafından iyi ahlâk sahibi ve zâhid bir kimse, şair ve edip, hadis ve fıkıhta otorite, döneminde Hanbelî fıkhının şeyhi olarak tanıtılan İbnü’l-Bennâ, Hanbelî geleneğine uygun şekilde akaid konusunda Selefî bir tavır ortaya koyarak bid‘atlarla mücadele etmiş, sünnetin müdafaasını yapmıştır. Herhalde hocalarının arasında yer alan Şâfiî fakihlerinin etkisiyle zaman zaman Şâfiîler’le Hanbelîler’i telif eden görüşler ileri sürdüğü de olmuştur (İbn Receb, I, 33).

Eserleri. İbnü’l-Bennâ’nın 150, 200, 300, hatta 500 kadar eser yazdığı ve müellifin kendini döneminde en çok eser telif eden kimse olarak tanıttığı nakledilmekle beraber kaynaklarda çoğu risâle hacminde elliye yakın kitabının adı zikredilir; bunlardan da çok azı günümüze ulaşmıştır.

1. el-Muḳniʿ fî şerḥi Muḫtaṣari’l-Ḫıraḳī. Hanbelî mezhebinin temel kaynaklarından olan Hırakī’nin eseri üzerine yazılmış bir şerh olup Abdülazîz b. Süleyman el-Baîmî tarafından neşredilmiştir (I-IV, Riyad 1414/1993).

2. et-Târîḫ (Müẕekkire). İbnü’l-Bennâ’nın 461 (1068) yılında tuttuğu günlük notlardan meydana gelen yaklaşık on altı varaklık bu eseri George Makdisi İngilizce’ye tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (bk. bibl.).

3. Kitâbü Beyâni’l-ʿuyûb elletî yecibü en yectenibehe’l-ḳurrâʾ ve îżâḥu’l-edevât elletî büniye ʿaleyhe’l-iḳrâ (nşr. Gānim Kudûrî Hamed, MMMA, XXXI/1 [Küveyt 1407/1987], s. 7-58).

Bunların yanı sıra er-Risâletü’l-muġniyye fi’s-sükût ve lüzûmi’l-büyût (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cedî‘, Riyad 1409/1989); Fażlü’t-tehlîl ve s̱evâbühü’l-cezîl (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cedî‘, Riyad 1409/1989); el-Muḫtâr fî uṣûli’s-sünne (nşr. Abdürrezzâk b. Abdülmuhsin el-Abbâd el-Bedr, Medine 1413); Şerḥu’l-Îżâḥ (Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâḥ fi’n-naḥv adlı eserinin şerhidir [Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 17]) ve er-Red ʿale’l-mübtediʿa (Şam’da Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de baş tarafından eksik bir nüshası, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de de mikrofilmi [Mektebetü’l-mahtûtât, nr. 1629] mevcuttur) İbnü’l-Bennâ’nın bugüne ulaşan eserlerindendir.

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Âdâbü’l-ʿâlim ve’l-müteʿallim, Aḫbârü’l-evliyâʾ ve’l-ʿubbâd bi-Mekke, Aḫbârü’l-Ḳāḍî Ebî Yaʿlâ, S̱enâʾü Aḥmed ʿale’ş-Şâfiʿî ve s̱enâʾü’ş-Şâfiʿî ʿalâ Aḥmed, Şerḥu ḳaṣîdeti İbn Ebî Dâvûd fi’s-sünne, Şerefü aṣḥâbi’l-ḥadîs̱, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ: Aṣḥâbü’l-eʾimmeti’l-ḫamse, Feżâʾilü’ş-Şâfiʿî, Feżâʾilü Şaʿbân, el-Kâfi’l-mücedded şerḥu’l-Mücerred, el-Kâmil fi’l-fıḳh, Kitâbü’z-Zekât ve ʿiḳābü men feraṭa fîhâ, Kitâbü’l-Libâs, Muḫtaṣaru Ġarîbi’l-ḥadîs̱ li-Ebî ʿUbeyd, el-Mefṣûl ve’l-mevsûl fî kitâbillâh, Menâḳıbü Aḥmed, İʿtiḳādü’l-İmâm Aḥmed, Nüzhetü’ṭ-ṭâlib fî tecrîdi’l-meẕâhib, et-Tecrîd fi’t-tecvîd, el-Vücûh ve’n-neẓâʾir, Ṭuruḳu ḥadîs̱i İbn ʿAbbâs ʿani’n-nebiyyi “Raʾeytü Rabbî ʿazze ve celle”, Kitâb fî aḫbâri’l-Mesîḥi’d-Deccâl.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Bennâ el-Bağdâdî, el-Muḳniʿ fî şerḥi Muḫtaṣari’l-Ḫıraḳī (nşr. Abdülazîz Süleyman el-Baîmî), Riyad 1414/1993, neşredenin girişi, I, 95-145.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, II, 243-244.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), XVI, 200-201.

a.mlf., Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî – Ali M. Ömer), Kahire 1399/1979, s. 630.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, VII, 265-269.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 112.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 276-277.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 1176-1177.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 380-382.

a.mlf., Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ (Altıkulaç), II, 822-823.

Safedî, el-Vâfî, XI, 381-383.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, III, 100.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952-53 → Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 32-37.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 206.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, II, 195-196.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 107.

Burhâneddin İbn Müflih, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, s. 44.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 495-496.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 165-167.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 212, 892; II, 1105, 2001.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 306, 307.

G. Makdisi, “Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdād”, BSOAS, XVIII/1-2 (1956), s. 9-31, 239-260; XIX/1-2 (1957), s. 13-48, 281-303, 426-443.

a.mlf., “Ibn al-Bannāʾ”, EI² (İng.), III, 730-731.

M. Âsaf Fikret, “İbn Bennâ”, DMBİ, III, 138-139.