İBNÜ’l-EHDEL

Tahminen 779 (1377) yılında Yemen’in Kuhriye (Kuhziye) şehrinde doğdu. Güneybatı Arabistan’da yaşayan ve Ca‘fer es-Sâdık’ın soyundan gelen bir aileye mensuptur. “Kutbü’l-Yemen” lakabıyla tanınan büyük dedelerinden Muhammed el-Ehdel’den dolayı İbnü’l-Ehdel olarak anılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra fıkıh okumaya başlayan İbnü’l-Ehdel, 795’te (1393) Mürâvega’ya gidip Ali b. Âdem ez-Zeylaî’nin fıkıh derslerine devam etti ve ondan çeşitli eserler okudu. 798 yılı Receb ayında (Nisan 1396) Ebyâtü Hüseyin’e geçerek burada Muhammed b. İbrâhim el-Harazî ve Nûr Ali b. Ebû Bekir el-Ezrak’tan fıkıh öğrenimini sürdürdü. Özellikle Nûr Ali’nin derslerini büyük bir ilgiyle takip ederek tahsilini tamamladığında kendisine fetva izni verildi. Bu esnada Muhammed b. Nûreddin el-Müvezziî’den istifade eden İbnü’l-Ehdel bir süre Zebîd’de kaldı. Zebîd’de İbnü’r-Reddâd’dan er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye’yi, Ali b. Ömer el-Kureşî’den İbn Atâullah el-İskenderî’nin el-Leṭâʾif’ini, Kadı Cemâleddin Abdullah b. Muhammed en-Nâşirî’den de Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin el-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh adlı eserini okudu. Burada ayrıca Ebû Bekir el-Hâdirî ve Muhammed b. Zekeriyyâ gibi âlimlerden faydalandı. Zebîd’den Mekke’ye giderek Ali el-Merâgī, Râzî Ebû Hâmid el-Matarî ve İbnü’l-Cezerî’nin derslerini takip etti. Memleketine döndükten sonra buranın müftüsü olarak eğitim, öğretim ve fetva faaliyetleri yanında eser yazmakla meşgul oldu. Çağında Yemen’in en büyük âlimi olarak kabul edildi (Şevkânî, s. 219). Değişik yıllarda hac görevini yerine getirmek amacıyla Mekke’ye giden, burada bir süre mücâvir olarak kalan, aralarında Hasâfe b. Cerîr el-Mâlikî ve Alâ b. Seyyid Afîfüddin’in de bulunduğu çok sayıda öğrenci yetiştiren İbnü’l-Ehdel 9 Muharrem 855 (11 Şubat 1451) tarihinde Ebyâtü Hüseyin’de vefat etti ve burada defnedildi.

Eserleri. 1. ʿİddetü’l-mensûḫ. Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ adlı eserinin muhtasarı olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcuttur (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 303).

2. Miftâḥu’l-ḳārî li-Câmiʿi’l-Buḫârî. Daha çok Şemseddin el-Kirmânî şerhinden faydalanmak suretiyle Buhârî üzerine yazılmış bir hâşiyedir.

3. Kitâb fi’l-uṣûl. Usûl-i fıkıhla ilgilidir.

4. el-İşâretü’l-vecîze ile’l-meʿâni’l-ġarîze. Esmâ-i hüsnâ şerhidir.

5. Keşfü’l-ġıṭâʾ ʿan ḥaḳāʾiḳi’t-tevḥîd ve ʿaḳāʾidi’l-muvaḥḥidîn ve ẕikri’l-eʾimmeti’l-Eşʿariyyîn ve men ḫâlefehüm mine’l-mübtediʿîn ve beyâni ḥâli İbn ʿArabî ve etbâʿihi’l-mâriḳīn (nşr. Ahmed Bekir, Tunus 1964).

6. el-Lümʿatü’l-muḳniʿa fî ẕikri’l-fıraḳı’l-mübtediʿa. Yetmiş iki bid‘at fırkasını ele alan bir çalışmadır.

7. er-Resâʾilü’l-merżıyye fî naṣri meẕhebi’l-Eşʿariyye ve beyâni fesâdi’l-Ḥaşviyye.

8. Cevâbü mesʾeleti’l-ḳader. Cebriyye’ye karşı yazılmıştır.

9. Kitâbü’r-Rüʾye ve’l-kelâm. Kelâm ilminin rü’yetullah ve kelâm sıfatı konularını ele alan bir eserdir.

10. Tuḥfetü’z-zemen fî târîḫi sâdâti’l-Yemen. İbnü’l-Ehdel bu kitabında Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî’ye ait Kitâbü’s-Sülûk adlı eseri ihtisar etmiş ve kendi zamanına kadar gelen bir zeyil ilâve etmiştir. Kitap Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1407/1986).

11. Ġırbâlü’z-zamân. Ebû Muhammed Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî’nin Mirʾâtü’l-cenân adlı tarih kitabının muhtasarı olup bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1144).

12. Ṭabaḳātü’l-Eşʿariyye.

13. el-Bâhir fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir.

14. el-Ḳavlü’l-muntaṣır (en-naḍır) ʿale’d-deʿâva’l-fâriġa bi-ḥayâti Ebi’l-ʿAbbâs el-Ḫaḍır. Hızır’la ilgili olarak yazılan eserde uzun süre yaşadıkları iddia edilen kişilerle ilgili rivayetler eleştirilmektedir (İbnü’l-Ehdel’in eserlerinin bir listesi ve bazılarının yazma nüshaları için bk. Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, III, 146-147; DMBİ, III, 52-53).

BİBLİYOGRAFYA

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, III, 145-147.

a.mlf., et-Tibrü’l-mesbûk, Kahire, ts. (Mektebetü’l-külliyyâti’l-Ezheriyye), s. 358.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 218-219.

Brockelmann, GAL, II, 228; Suppl., II, 228.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 315-316.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 143.

Abdullah Muhammed el-Habeşî, Merâciʿu târîḫi’l-Yemen, Dımaşk 1972, s. 93.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, I, 116.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, I, 111.

O. Löfgren, “al-Ahdal”, EI² (İng.), I, 255.

Ali Refîî, “İbn Ehdel”, DMBİ, III, 52-53.