İBNÜ’l-HANBELÎ, Nâsıhuddin

17 Şevval 554 (1 Kasım 1159) tarihinde Dımaşk’ta doğdu. Ensardan Sa‘d b. Ubâde’nin soyundandır. Büyük dedesi Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî, Hanbelî mezhebinin Suriye ve Filistin bölgesinde tanınması ve yerleşmesinde öncülük etmiş, bu sebeple onun soyundan gelenler İbnü’l-Hanbelî diye anılmıştır. Fakih ve müfessir olması yanında etkili bir vâiz olan dedesi Şerefülislâm Abdülvehhâb Hanbelî mezhebinin yayılması ve doktrininin gelişmesinde önemli rol üstlenen Dımaşk’taki Hanbeliyye Medresesi’ni kurmuş, el-Münteḫab fi’l-Fıḳh, el-Müfredât ve el-Burhân fî uṣûli’d-dîn gibi çeşitli eserler kaleme almış, yaşadığı dönemde Eş‘arîler’e karşı Selef akîdesini savunmuştur. Babası Necm de döneminin önde gelen Hanbelî âlimlerindendi.

İbnü’l-Hanbelî, ilk eğitimini babasından ve dayısı Dımaşk vâizi Ebü’l-Hasan İbn Nüceyye’den (Ali b. İbrâhim b. Necâ) aldı; özellikle dayısının teşvikiyle daha genç yaşta iken vaaz vermeye başladı. Kādılkudât Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şehrezûrî ve Ahmed b. Hüseyin el-Irâkī’nin derslerini takip etti. Ardından ilim yolculuğuna çıktı; Kahire, Bağdat, Musul, İsfahan, Hemedan ve Haremeyn gibi birçok ilim merkezini dolaştı. Ebü’l-Feth İbnü’l-Mennî, Ebü’l-Bekā el-Ukberî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Şühde el-Kâtibe, Ni‘met bint el-Kādî Ebû Hâzim b. Ferrâ, Ebû Mûsâ el-Medînî, Muhammed b. Ömer el-İsfahânî ve Abdullah b. Ebü’l-Hüseyin el-Cübbâî’den ders aldı. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin 583 (1187) yılında Kudüs’ü fethinde hazır bulundu. 612’de (1215) hac dönüşü uğradığı Bağdat’ta dönemin Abbâsî halifesi Nâsır-Lidînillâh tarafından saygıyla karşılanan İbnü’l-Hanbelî, muhtemelen onun arzusu üzerine bir süre Bağdat’ta vâizlik yaptı; daha sonra ilim merkezlerine seyahatini sürdürdü.

620 (1223) yılında Erbil’den Dımaşk’a dönen İbnü’l-Hanbelî hayatının bundan sonraki dönemini burada geçirdi. Aynı yıl vefat eden Hanbelî âlimi Muvaffakuddin İbn Kudâme onun Dımaşk’a gelmesine sevinmiş, mezhebin zayıflayacağı ve mensuplarının ihtilâfa düşeceği endişesinden kurtulduğunu söylemiştir (İbn Receb, II, 195). Aralarındaki samimi ilişkiye ve dostluğa rağmen bu iki âlim ilmî konularda birbiriyle tartışmış ve farklı fetvalar vermiştir (a.g.e., II, 195-199). Dımaşk’ta Hanbelî mezhebinin imamlığı kendisine intikal eden İbnü’l-Hanbelî dedesinin inşa ettirdiği Hanbeliyye Medresesi ile Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin kız kardeşi Râbia Hatun’un yaptırdığı Sâhibiyye ve Mismâriyye medreselerinde hocalık yaptı. Öğrencileri arasında başta oğlu Seyfeddin Yahyâ olmak üzere Zekiyyüddin el-Münzirî, Zeynüddin Hâlid b. Yûsuf en-Nablusî ve Muhammed b. Mahmûd en-Neccâr gibi âlimler bulunmaktadır. İbnü’l-Hanbelî, 3 Muharrem 634’te (6 Eylül 1236) Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn Mezarlığı’na defnedildi. Fıkıh ve hadis bilgisi yanında edebiyat kültürüne de sahip olan İbnü’l-Hanbelî’nin, Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin aksi yöndeki fetvasına rağmen mûsikiyi de şiir gibi iyi ve kötü diye ayırarak bazı şartlarla mûsikiye cevaz vermesinde (konuyla ilgili tartışma için bk. a.g.e., II, 195-199) edebiyatla olan ilgisinin etkisi olmalıdır. Hayatı boyunca başta Abbâsî halifeleri ve Eyyûbî sultanları olmak üzere devrinin yöneticileriyle iyi ilişkiler kurmuştur.

Eserleri. 1. Kitâbü Aḳyiseti’n-nebiyyi’l-Muṣṭafâ Muḥammed. İçinde değişik açılardan da olsa bir tür kıyas, teşbih ve temsil bulunan 182 hadisi ihtiva etmektedir. Buhârî ve Müslim’in eṣ-Ṣaḥîḥ’leriyle Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inden seçilen hadisler senedleriyle birlikte verilir. Eser Ahmed Hasan Câbir ve Ali Ahmed el-Hatîb tarafından neşredilmiştir (Kahire 1393/1973; Sayda 1415/1994).

2. İstiḫrâcü’l-cidâl mine’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kur’an’da yer alan cedel çeşitleriyle ilgili açıklamaların yapıldığı ve peygamberlerin hayatından örneklerin verildiği eseri Zâhir b. Avvâz el-Elmaî (Beyrut 1400/1980; Riyad 1401/1981) ve Muhammed Habîb el-Hîle (bk. bibl.) yayımlamıştır.

3. el-İstisʿâd bi-men laḳītü min ṣâliḥi’l-ʿibâd fi’l-bilâd. İbnü’l-Hanbelî’nin çağdaşı olan elli âlimin biyografisini içine alan eseri İhsan Abbas neşretmiştir (bk. bibl.). el-İstisʿâd, müellifin çağdaşı olan İbnü’l-Adîm tarafından kaynak olarak kullanıldığı gibi (Buġyetü’ṭ-ṭaleb, III, 1268, 1297; X, 4565) İbn Receb de Kitâbü’ẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile’de eserden alıntılar yapmıştır.

Kaynaklarda İbnü’l-Hanbelî’nin Esbâbü’l-ḥadîs̱, el-İncâd fi’l-cihâd, el-Fuṣûlü’l-müsecciʿa, el-Maḳāmât ve Târîḫu’l-vuʿʿâẓ adlı eserleri de zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Nâsıhuddin İbnü’l-Hanbelî, Aḳyiseti’n-nebiyyi’l-Muṣṭafâ Muḥammed (nşr. Ahmed Hasan Câbir – Ali Ahmed el-Hatîb), Kahire 1393/1973, neşredenin girişi, s. 6-56.

a.mlf., İstiḫrâcü’l-cidâl mine’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (nşr. Muhammed Habîb el-Hîle, Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî içinde), III, Mekke 1400/1980, neşredenin girişi, s. 319-324.

a.mlf., el-İstisʿâd bi-men laḳītü min ṣâliḥi’l-ʿibâd fi’l-bilâd (nşr. İhsan Abbas, Şeẕerât min kütübin mefḳūde fi’t-târîḫ içinde), Beyrut 1988, s. 177-205.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, II, 248-249.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân, VIII/2, s. 700-702.

İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ṭ-ṭaleb, III, 1268, 1297; X, 4565.

Ebû Şâme, eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn, s. 164.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 51-53; XXIII, 6-7.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 146.

İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, Kahire 1372/1952-53 → Beyrut, ts. (Dârü’l-ma‘rife), I, 68-73, 198-201; II, 193-201.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 297-298.

Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, II, 65-71, 79-82, 116, 201.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût v.dğr.), Beyrut 1997, IV, 209-216.

Şemseddin İbn Tolun, el-Ḳalâʾidü’l-cevheriyye fî târîḫi’ṣ-Ṣâliḥiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, s. 239-241.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 78.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 164-166.

Orhan Çeker, “Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî”, DİA, X, 318-319.

Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, a.e., XV, 528.