İBNÜ’l-HANBELÎ, Radıyyüddin

908 (1502) yılında Halep’te doğdu. Rebîa kabilesine mensuptur. Soyu, babasının anne tarafından dedesi olan fakih ve tarihçi Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne’ye ulaşır. Kendisi Hanefîliği benimsemesine rağmen babası ve dedeleri Hanbelî olduğu için İbnü’l-Hanbelî ya da Hanbelîzâde diye tanınır. Mehmed Süreyyâ Bey’in onu İbrâhim el-Halebî’nin oğlu olarak göstermesi (Sicill-i Osmânî, IV, 116) doğru değildir. İbnü’l-Hanbelî ilk derslerini babasından aldı. Ahmed b. Hüseyin el-Bâkizî’den Kur’an ilimlerini, Abdurrahman b. Fahrünnisâ ve Şehâbeddin Ahmed el-Hindî’den Arap gramerine dair bazı kitapları okudu. 929’da (1523) Miṣbâḥu’d-dücâ fî ḥarfi’r-recâ adlı risâlesini Halep Kadısı Mîmarzâde’ye sundu ve 5 akçe vazife ile mükâfatlandırıldı. Daha sonra Ebüssuûd Efendi’nin “el-Kasîdetü’l-mîmiyye”sini şerhedip kendisine gönderdi; bu şerhi beğenilerek rütbesi 10 akçe yükseltildi. 941’de (1534) Halep’te Muhammed b. Şa‘bân ed-Deyrûtî’den hadis öğrenimi gördü ve icâzet aldı. Muhammed el-Hanâcirî’den hesap, Veliyyüddin eş-Şirvânî’den astronomi okudu. Halepli Mûsâ er-Resûlî’den belâgat, Burhâneddin İbrâhim el-İmâdî’den çeşitli konularda ders aldı. 954 (1547) yılında gittiği hacdan döndükten sonra Dımaşk’a yerleşti. Aralarında Şeyhülislâm Mahmûd el-Belyûnî, Şeyhülislâm Şemseddin İbnü’l-Minkār, Şeyhülislâm Kadı Muhibbüddin Muhammed b. Eyyûb ed-Dımaşkī ve Şeyh Şemseddin el-Esedî’nin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Halep’te başmüderris olunca bütün vaktini ders vermek ve eser yazmakla geçirdi. Abdüllatîf b. Abdülmü’min el-Ahmedî el-Horasânî el-Câmî adlı bir şeyhe intisap ederek hilâfet aldığını söyleyen İbnü’l-Hanbelî 13 Cemâziyelevvel 971’de (29 Aralık 1563) Halep’te vefat etti ve Şeyh Muhammed el-Hâtûnî’nin kabri yakınındaki Mekābirüssâlihîn’de defnedildi.

Yetmişi aşkın Arapça eser kaleme alan İbnü’l-Hanbelî’nin kuvvetli bir hâfızaya ve muhâkeme gücüne sahip bulunduğu kaydedilmektedir. Kaynaklar kendisini ayrıca iyi bir şair olarak nitelendirmektedir. Şehâbeddin el-Hafâcî “inciden çiçek dizisi gibi bir nazmı olduğunu, onun yanında Sa‘leb en-Nahvî’nin esâmisinin okunmadığını” belirtirken (Reyḥânetü’l-elibbâ, I, 169) Atâî de şiirlerinden övgüyle söz eder. Necmeddin el-Gazzî ise İbnü’l-Hanbelî’nin şiirlerinin güzel sayılamayacağını söylemektedir (el-Kevâkibü’s-sâʾire, III, 43).

Eserleri. 1. Dürrü’l-ḥabeb fî târîḫi aʿyâni Ḥaleb. 633 biyografiyi ihtiva eden eserde müellif, çağdaşı Halepli âlimlerle Halep’e dışarıdan gelen âlimlerden bahsetmektedir (nşr. Mahmûd el-Fâhûrî – Yahyâ Zekî Ubâde, Dımaşk 1972-1974).

2. ez-Zebed ve’ḍ-ḍarab fî târîḫi Ḥaleb. 6 Rebîülâhir 951 (27 Haziran 1544) tarihinde tamamlanan eser İbnü’l-Adîm’in Zübdetü Ḥaleb’inden ihtisar edilmiş ve bazı küçük ilâvelerde bulunulmuştur (nşr. Muhammed Altuncî, Safât-Küveyt 1409/1988).

3. İḫbârü’l-müstefîd bi-aḫbâri Ḫâlid b. el-Velîd (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718/4, vr. 35^b-40^a).

4. el-Âs̱ârü’r-refîʿa fî meʾâs̱iri Benî Rebîʿa. Müellifin mensup olduğu Rebîa kabilesinin tarihi hakkındadır (nşr. Abdülazîz Sâlih el-Hilâlî, Küveyt 1406/1985).

5. er-Revâʾiḥu’l-ʿûdiyye fî medâʾiḥi’s-Suʿûdiyye. Ebüssuûd Efendi’nin menâkıbına dairdir (Princeton Ktp., nr. 4319).

6. ʿUddetü’l-ḥâsib ve ʿumdetü’l-muḥâsib. 954’te (1547) yazılmış olup İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’n-nüẓẓâr fî ṣınâʿati’l-ġubâr’ının şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek-Riyâza, nr. 4301/1). Müellif, Şehâbeddin Ahmed b. Emîr el-Halebî ve Ebü’l-Hasan Ali el-Mevsılî’nin de Nüzhetü’n-nüẓẓâr’a birer şerh yazdıklarını, ancak eserin bazı inceliklerini anlayamadıklarını belirtmektedir.

7. Meḫâʾilü’l-milâḥa fî mesâʾili’l-misâḥa. 955 Cemâziyelâhirinde (Temmuz 1548) tamamlanan kitap, Ahmed b. Sebât el-Hümâmî’nin Ġunyetü’l-ḥüssâb fî ʿilmi’l-ḥisâb’ının yer ölçümüyle (misâha) ilgili bölümünün şerhidir. Eserin 961 Ramazanında (Ağustos 1554) istinsah edilen nüshasındaki (Princeton Ktp., nr. 434) bir kayda göre, şerh müstensih tarafından 961 Zilkadesinde (Ekim 1554) Ġunyetü’l-ḥüssâb’la birlikte müellifinden okunmuştur. Kitabın 972 (1564-65) istinsah tarihli bir nüshası da Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Felek-Riyâza, nr. 4301/2, vr. 56^b-73^b).

8. Teẕkiretü men nesiye bi’l-vasaṭi’l-hendesî (İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, Fünûn, nr. 177/1).

9. Refʿu’l-ḥicâb ʿan ḳavâʿidi’l-ḥisâb. Ebü’l-Latîf el-Haskefî’nin zihin hesabıyla ilgili Muḫtaṣar’ının şerhidir (Halep Ahmediyye Ktp. [bu nüsha için bk. İzzeddin et-Tenûhî, s. 90]; British Museum, Or., nr. 5821).

10. Envârü’l-ḥalek ʿalâ Şerḥi’l-Menâr li’bn Melek. Fıkıh usulüyle ilgili Şerḥu’l-Menâr’ının hâşiyesi olup adı geçen eserin kenarında basılmıştır (İstanbul 1306, 1315).

11. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Lüb fi’l-uṣûl. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Tâceddin es-Sübkî’ye ait Cemʿu’l-cevâmiʿi ihtisar ettiği Lübbü’l-uṣûl adlı kendi eserine Ġāyetü’l-vuṣûl ilâ Lübbi’l-uṣûl adıyla yazdığı şerhin hâşiyesidir (Princeton Ktp., nr. 5452).

12. Rabṭü’ş-şevârid fî ḥalli’ş-şevâhid. İzzeddin ez-Zencânî’nin el-ʿİzzî fi’t-taṣrîf adlı eserine Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı şerhte yer alan örneklerin (şevâhid) şerhidir (nşr. Şa‘bân Salâh, Kahire 1409/1989).

13. Baḥrü’l-ʿavvâm fîmâ eṣâbe fîhi’l-ʿavâm. Halk dilinde geçen ve galat sanılan bazı kelimeler hakkında olup eser İzzeddin et-Tenûhî (bk. bibl.) ve Şa‘bân Salâh tarafından (Kahire 1410/1990) yayımlanmıştır.

14. Nûrü’l-insân fi’ştiḳāḳi lafẓi’l-insân (nşr. Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî, Mecelletü’l-üstâẕ, I/3 [Bağdad 1980], s. 137-179).

15. Küḥlü’l-ʿuyûn en-nücl fî ḥalli mesʾeleti’l-küḥl. Nahivle ilgili olan eserin bir nüshası İskenderiye’de el-Mektebetü’l-Belediyye’de kayıtlıdır (Fünûn, nr. 177/2).

16. ʿAḳdü’l-ḫalâṣ fî naḳdi kelâmi’l-ḫavâṣ. Nihâd Hassûbî Sâlih, üzerinde yüksek lisans çalışması yaptığı bu eseri (1983, Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi) Cühûdü İbni’l-Ḥanbelî el-luġaviyye adlı kitabı içinde neşretmiştir (Beyrut 1407/1987, s. 141-359).

17. el-Mens̱ûrü’l-ʿûdî ʿale’l-Manẓûmi’s-Suʿûdî. Ebüssuûd Efendi’nin “el-Kasîdetü’l-mîmiyye”sinin şerhidir (Princeton Ktp., nr. 4149, vr. 26^b-46^b).

18. Dîvân. İbnü’l-Hanbelî’nin öğrencisi Ahmed b. Mellâ eş-Şâfiî tarafından derlenen eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Mecâmî‘, nr. 85).

19. Tuḥfetü’l-efâżıl fî ṣınâʿati’l-fâżıl fi’l-inşâʾ (Çorum İl Halk Ktp., nr. 3111/3; bk. Şeşen, I, 76).

20. el-Ḥadâʾiḳu’l-ünsiyye fî keşfi’l-haḳāʾiḳi’l-Endelüsiyye fi’l-ʿarûż. Ebü’l-Ceyş el-Ensârî el-Endelüsî’nin ʿArûżü’l-Endelüsî adlı eserinin şerhi olup müellif hattı nüshası Halep’te el-Mektebetü’l-Halviyye’de kayıtlıdır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 496).

21. Sehmü’l-elḥâẓ fî vehmi’l-elfâẓ. Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından önce Mecelletü Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿIrâḳī’de (bk. bibl.), daha sonra müstakil olarak (Beyrut 1405/1985) yayımlanmış, ayrıca Erbaʿa kütüb fi’t-taṣḥîḥi’l-luġavî adlı kitabın içerisinde neşredilmiştir (Beyrut 1407/1987).

22. Risâle fi’l-muttaṣıl ve’l-munfaṣıl. Secde sûresinin 7. âyetinin i‘rab ve tefsiri hakkında olup müellifin, Taʿlîḳa ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 193) ve Risâle fî ḥalli iġlâḳı mâ fi’l-Beyżâvî mine’t-tefsîr fî ḳavlihî teʿâlâ “elleẕî aḥsene külle şeyʾ” adlı eserleriyle aynı kitap olmalıdır. Risâle Nihâd Hassûbî Sâlih tarafından yayımlanmıştır (bk. bibl.). Nâşirin, risâlenin Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ındaki aynı âyetin tefsiriyle ilgili olduğunu söylemesi doğru değildir.

23. el-Fevâʾidü’s-sırriyye fî Şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Cezeriyye. İki nüshası Süleymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 2766; Kadızâde Ahmed, nr. 13), birer nüshası da Beyazıt Devlet (Bayezid, nr. 183, vr. 49^b-130^a), Edirne Selimiye (nr. 55) ve Princeton (nr. 3989) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

24. Ḳafvü’l-es̱er fî ṣafvi ʿulûmi’l-es̱er. Hadis usulüne dair olan kitap ilk defa Kahire’de (1326), daha sonra Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’nin Bülġatü’l-erîb fî muṣṭalaḥi âs̱âri’l-ḥabîb adlı eseriyle birlikte (Beyrut 1408) yayımlanmıştır.

25. Risâle fî şerḥi ḥadîs̱ “iḥtecce Âdem Ebü’l-Beşer…” (Princeton Ktp., nr. 4319).

26. Terviyetü’ẓ-ẓâmî fî tebriʾeti’l-Câmî. İbnü’l-Hanbelî bu eserinde Rûhullah el-Kazvînî’nin, şeyhi Abdüllatîf b. Abdülmü’min el-Câmî hakkındaki bazı iddialarına cevap vermiştir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 496).

27. Kenzü men ḥâcâ ve ʿammâ fi’l-aḥâcî ve’l-muʿammâ (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1520). Bizzat müellifin Ġamzü’l-ʿayn ilâ kenzi’l-ʿayn (Ḳurrü’l-ʿayn ilâ kenzi’l-ʿayn) adıyla şerhettiği kitabın 965 (1558) tarihli müellif nüshası Halep’te Mer‘î Paşa el-Mellâh’ın özel kütüphanesinde bulunmaktadır.

28. Ünmûẕecü’l-ʿulûm li-ẕevi’l-beṣâʾir ve’l-fühûm. Yirmi ilim dalıyla ilgili bazı meselelere dairdir (Princeton Ktp., nr. 4319, vr. 43^a-58^b).

29. Ḥadâʾiḳu aḥdâḳi’l-ezhâr ve meṣâbîḥu envâri’l-envâr. On bölümden meydana gelen eser lugat, sarf, nahiv, bedî‘, tarih, siyer, fıkıh, hadis, tefsir ve havas ilimleri hakkında olup Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf edilmiştir. Eserin, 946 Rebîülevvelinde (Temmuz-Ağustos 1539) müellifin babası İbrâhim b. Yûsuf tarafından istinsah edilen eksik bir nüshası Princeton Kütüphanesi’nde (nr. 590), diğer bir nüshası da Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 8419) kayıtlıdır.

30. ed-Dürerü’s-sâṭıʿa fi’l-edviyeti’l-ḳāṭıʿa. 135 beyitlik bu kaside, Ebû Bekir er-Râzî’nin Bürʾü’s-sâʿa’sının şerhidir (Berlin Staatsbibliothek, nr. 6308, vr. 236-246).

31. Zübâletü’s-sirâc ʿalâ Risâleti’s-Sirâc. Secâvendî’nin el-Ferâʾiżü’s-Sirâciyye’si üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2601, Veliyyüddin Efendi, nr. 1592; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2718/2).

İbnü’l-Hanbelî’nin diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Şerḥu Îsâġūcî, Meṣâbîḥu erbâbi’r-riyâse ve mefâṭîḥu ebvâbi’l-kiyâse, el-Cevâhirü’l-münşeʾât fi’l-cevâri’l-münşeʾât, Risâle teştemil ʿalâ cümleti mâ yehvâhü’s-sâmiʿ li-ḳaṣdi teşnîfi’l-mesâmiʿ, el-Kenzü’l-muẓhar fi’stiḫrâci’l-mużmer, Lübbü’l-ḳāṣidîn, el-Maṭlûbü’l-ḫânî fi’s-seferi’s-Süleymânî, Merteʿu’ẓ-ẓıbâʾ ve merbaʿu ẕevi’ṣ-ṣıbâʾ, Vesîletü’l-maẓlûm li-taḥṣîli’l-ʿulûm.

BİBLİYOGRAFYA

Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Ḳafvü’l-es̱er fî ṣafvi ʿulûmi’l-es̱er (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1408, neşredenin girişi, s. 8-30.

a.mlf., Risâle fi’l-muttaṣıl ve’l-munfaṣıl (nşr. Nihâd Hassûbî Sâlih, el-Mevrid içinde), XVI/1, Bağdad 1987, s. 77-84.

a.mlf., Baḥrü’l-ʿavvâm fîmâ eṣâbe fîhi’l-ʿavâm (nşr. İzzeddin et-Tenûhî, MMİADm. içinde), XV/3-4 (1937), s. 85-97.

a.mlf., Sehmü’l-elḥâẓ fî vehmi’l-elfâẓ (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, MMLAÜr. içinde), XVII/45 (1413-14/1993), s. 51-65.

Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 45.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, III, 42-43.

Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr. 188^a.

a.mlf., Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 193; II, 1135, 1520, 1825.

Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ, I, 169-170.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 365.

Sicill-i Osmânî, IV, 116.

Suter, Die Mathematiker, s. 190.

Râgıb et-Tabbâh, İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebi’ş-şehbâʾ, Halep 1344/1926, VI, 59-68.

Kâmil el-Gazzî, Nehrü’ẕ-ẕeheb fî târîḫi Ḥaleb, Halep 1345, I, 8.

Serkîs, Muʿcem, I, 253.

Brockelmann, GAL, II, 368; Suppl., II, 495-496.

Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1975, I, 76.

R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton University Library, Princeton-New Jersey 1977, bk. İndeks.

D. A. King, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿilmiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Kahire 1986, II, 907, 910, 978-979.

C. Zeydân, Âdâb, III, 300-301.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1985, I, 366-377.

Nihâd Hassûbî Sâlih, Cühûdü İbni’l-Ḥanbelî el-luġaviyye maʿa taḥḳīḳi Kitâbihi ʿAḳdi’l-ḫalâṣ fî naḳdi kelâmi’l-ḫavâṣ, Beyrut 1407/1987, s. 9-137.

Oliver Kahl, “Ibn al-Hanbalī’s Traktat Über die Etymologie von Arab. Insān”, Orientalia Lovaniensia Periodica, XIX, Leuven 1988, s. 197-208.