İBNÜ’l-HAYDIRÎ

16 Ramazan 821’de (17 Ekim 1418) Dımaşk’ta dünyaya geldi. Beytülmakdis’te doğduğu da rivayet edilir. İkinci dedesine nisbetle İbnü’l-Haydırî diye tanındı. Küçük yaşta babasının ölümü üzerine annesi tarafından yetiştirildi. İlk hocası, usûl-i fıkıh ve nahiv konularında iyi bir âlim olan dayısı Ebû Bekir b. Ali b. Muhammed el-Harîrî’dir. Maddî ve mânevî desteğini gördüğü dayısından temel bilgileri alarak Kur’ân-ı Kerîm’i ve diğer bazı metinleri ezberledi. İbnü’l-Haydırî Mısır, Kudüs, Ba‘lebek ve Haremeyn’i dolaşarak İbn Nâsırüddin, Makrîzî, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe, İbn Hacer el-Askalânî, İbnü’l-Merâgī ve İbn Reslân gibi âlimlerden istifade etti; Burhâneddin el-Halebî ve Tedmürî’den icâzet aldı.

İbn Hacer’in zeki ve anlayışlı bir kişi olarak nitelendirdiği İbnü’l-Haydırî Dımaşk’ta Şâfiî kadılığı ve beytülmâl sorumluluğu, çeşitli medreselerde hocalık, 865’ten (1461) itibaren bir süre Eşrefiyye Dârülhadisi’nin şeyhliği görevlerinde bulundu. 878’de (1473) kendi adıyla anılan bir dârülkur’ân ile yanında bir türbe inşa ettirdi ve buralara zengin vakıflar tahsis etti. Memlük Sultanı Seyfeddin Kayıtbay’ın bir müddet sır kâtipliğini de yapan İbnü’l-Haydırî Rebîülevvel 894’te (Şubat 1489) Kahire’de vefat etti ve kendi yaptırdığı türbeye defnedildi.

Eserleri. 1. Lafẓü’l-mükerrem bi-ḫaṣâʾiṣi’n-nebiyyi’l-muʿaẓẓam (muḥterem) ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem. Allah’ın sadece Hz. Peygamber’e verdiği özelliklerin incelendiği eserin Riyad’da bulunan müellif hattı nüshasını Sâlih Süleyman el-Haccî tanıtmış (ʿÂlemü’l-kütüb, I/3 [1980], s. 325-329), daha sonra eseri Mustafa Osman Muhammed Sumeyde tahkik ederek yayımlamıştır (Beyrut 1417/1997).

2. Tuḥfetü’l-ḥabâʾib bi’n-nehy ʿan ṣalâti’r-Reġāʾib. Kâtib Çelebi bunun iki varaklık bir risâle olduğunu kaydeder (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 365).

3. el-Eḥâdîs̱ü’l-münteḫabe (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 905).

4. el-Mesâlikü’l-ʿilmiyye li’l-ḥadîs̱i’l-müselsel bi’l-evveliyye. 838’de (1434) kaleme alınan eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Mustalah, nr. 290/1).

5. el-Livâʾü’l-muʿlem fî (bi-) şerḥi Mevâṭıni’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebiyyi’l-muḥterem ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem. Müellifin daha önce yazdığı Mevâṭınü’ṣ-ṣalât adlı kitabının şerhi olup eserde Hz. Peygamber anıldığında salâtüselâm getirilmesi gereken elli beş yer sayılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1520).

6. er-Ravżü’n-naḍr fî ḥâli’l-Ḫaḍr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1799).

7. Zehrü’r-riyâż fî reddi mâ şeneʿahü’l-Ḳāḍî ʿİyâż. İmam Şâfiî’nin, namazlarda son ka‘dede Hz. Peygamber’e salâtüselâm okunması gerektiği yolundaki görüşüne Kādî İyâz tarafından yöneltilen eleştiriye cevap olarak kaleme alınan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 1520).

8. el-İktisâb fî telḫîṣi (kütübi)’l-Ensâb. Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ını özetlemek, İbnü’l-Esîr’in ve diğer bazı müelliflerin kitaplarında olup da onda bulunmayan kişilerin biyografilerini eklemek suretiyle telif edilmiştir. Müellifin 846’da (1442) Kahire’de yazdığı bu dört ciltlik eserin III. cildinin müellif hattı nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Feyzullah Efendi, nr. 1377).

9. el-Lümaʿu’l-elmaʿiyye li-aʿyâni’ş-Şâfiʿiyye (Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye). Sübkî’nin eserini özetleyip başka kaynaklarda yer alan Şâfiî âlimlerini de ilâve etmek suretiyle meydana getirilen eserin müellif hattı nüshası Mektebetü’l-methafi’l-Irâkī’de kayıtlıdır (Hizânetü’l-Âlûsî, nr. 6242).

10. el-İftirâż fî (li-) defʿi’l-iʿtirâż. Müellifin Hızır hakkında yazdığı er-Ravżü’n-naḍr adlı eserine yöneltilen tenkitlere cevap olarak yazılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 132).

11. Mecmaʿu’l-ʿuşşâḳ ʿalâ tavżîḥi Tenbîhi’ş-şeyḫ Ebî İsḥâḳ (a.g.e., I, 492).

12. Risâle fî mesʾeleti’s-semâʿ. Müzik dinlemenin mubah veya haram olduğu konusundaki delillerin sahih ve açık olmadığını belirtmek üzere telif edilmiş bir risâledir (a.g.e., II, 1001).

İbnü’l-Haydırî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Berḳu’l-lümûʿ li-keşfi’l-ḥadîs̱i’l-mevżûʿ (İbnü’l-Cevzî’nin Kitâbü’l-Mevżûʿât’ında yer alan Regaib namazının faziletine dair hadisle [II, 124-126] ilgili olarak İbn Hacer el-Askalânî’nin yaptığı tenkit esas alınarak meydana getirilmiştir); el-Menhelü’l-cârî el-mücerred min Fetḥi’l-bârî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ li’l-Buḫârî (İbn Hacer’in Fetḥu’l-bârî adlı eserinden yapılmış soru-cevap tarzında bir özettir); Ṣuʿûdü’l-merâḳī şerḥu Elfiyyeti’l-ʿIrâḳī fi’l-ḥadîs̱; eṣ-Ṣafâʾ bi-taḥrîri’ş-Şifâʾ (Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾ adlı eserinin muhtasarıdır); Taḳvîmü’l-esel fî tafżîli’l-leben ʿale’l-ʿasel; Buġyetü’l-mübteġī fî (bi-) tebyîni maʿnâ ḳavli’r-ravża yenbeġī; Taḥrîrü’t-tafṣîl fî ruvâti’l-merâsîl.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Cevzî, el-Mevżûʿât (nşr. Abdurrahman M. Osman), [baskı yeri yok] 1403/1983 (Dârü’l-fikr), II, 124-126.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, IX, 117-124.

Süyûtî, Naẓmü’l-ʿiḳyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 162.

Nuaymî, Dûrü’l-Ḳurʾân fî Dımaşḳ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1982, s. 3-6.

a.mlf., ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 7-8.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 132, 141, 156, 179, 239, 250, 365, 468, 492, 555, 921; II, 960, 1001, 1055, 1102, 1559-1560, 1566, 1889.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 245-246.

Brockelmann, GAL, II, 120-121; Suppl., II, 116.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 231; II, 68.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 215-216.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 280.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 237-238.

Dârü’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Fihristü’l-maḫṭûṭât I: Muṣṭalaḥu’l-ḥadîs̱, Kahire 1375/1956, s. 290.

Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 263-264.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 128, 412.

Sâlih Süleyman el-Haccî, “Kitâbü’l-Lafẓi’l-mükerrem bi-ḫaṣâʾiṣi’n-nebî ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem”, ʿÂlemü’l-kütüb, I/3, Riyad 1980, s. 325-329.

Erdinç Ahatlı, “Hasâisü’n-nebî”, DİA, XVI, 277, 279, 280.