İBNÜ’l-KASSÂR

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ebû Bekir el-Ebherî’den fıkıh öğrendi, Ali b. Fazl es-Sütûrî es-Sâmirî’den hadis rivayet etti. Kendisinden Kadı Abdülvehhâb el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Mufaddal es-Sâmirî, İbn Amrûs, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Mühtedî-Billâh ve Ebû Zer el-Herevî gibi âlimler ders aldılar. Sika bir râvi olmakla birlikte rivayeti azdır. Bağdat’ta kadılık yapan İbnü’l-Kassâr bilhassa usul ve hilâf ilimlerinde mütehassıstı. Ebû Zer el-Herevî, onu tanıdığı Mâlikîler arasında fıkhı en iyi bilen kişi olarak nitelemekte, Hanefî ve Şâfiîler’in etkin oldukları Bağdat’ta Mâlikî mezhebini müdafaa ederek devamını sağlayan altı kişiden biri sayılmaktadır (Mahlûf, II, 92). Bazı kaynaklarda 398’de (1008) vefat ettiği kaydedilirse de Hatîb el-Bağdâdî, kendi hocası ve İbnü’l-Kassâr’ın öğrencisi İbnü’l-Mühtedî’ye dayanarak 7 Zilkade 397 (25 Temmuz 1007) tarihinde öldüğünü söylemekte (Târîḫu Baġdâd, XII, 42), Zehebî de 8 Zilkade (26 Temmuz) şeklinde kaydettiği ikinci rivayetin doğru olduğunu belirtmektedir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 108). Kādî İyâz’ın Tertîbü’l-medârik’inde vefatının 378 (988) olarak kaydedilmesi ise baskı hatası olmalıdır.

İbnü’l-Kassâr’ın günümüze ulaştığı bilinen tek eseri ʿUyûnü’l-edille fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne fuḳahâʾi’l-emṣâr olup Mâlikî mezhebiyle diğer mezhep ve müctehidler arasındaki görüş ayrılıklarını ele alan hacimli bir kitaptır. Fas Karaviyyîn (nr. 467) ve İspanya Escurial (nr. 1088) kütüphanelerinde kayıtlı birer yazması bulunmaktadır. Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 819) Kitâb fi’l-fıḳh adıyla kayıtlı müellifi meçhul eserin kapağında kitabın ʿUyûnü’l-edille’nin bir bölümü olduğu kaydedilmektedir (M. el-Âbid el-Fâsî, II, 491). İbn Haldûn, Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin hilâfa dair ondan daha güzel bir eser görmediğini belirttiği (Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 168) ve Şâfiîler’den Ebû Hâmid el-İsferâyînî’nin övdüğü (Kādî İyâz, II, 602) bu kitabı, Gazzâlî’nin el-Meʾâḫiẕ ve Debûsî’nin et-Taʿlîḳa adlı eserleriyle birlikte hilâfiyat alanındaki çalışmalara örnek olarak gösterir (Muḳaddime, III, 1067). Kadı Abdülvehhâb el-Bağdâdî tarafından İḫtiṣâru ʿUyûni’l-edille adıyla bir muhtasarı yapılmış olup eserin zıhâr bahsinden sonraki kısmı mevcuttur (Karaviyyîn Ktp., nr. 1166). ʿUyûnü’l-edille’ye Bâcî, Ebü’l-Velîd İbn Rüşd, Şehâbeddin el-Karâfî, Burhâneddin İbn Ferhûn, Muhammed Emîn eş-Şinkītî gibi birçok âlim atıfta bulunmuştur. Eserin mukaddimesi el-Muḳaddime fî uṣûli’l-fıḳh adıyla ayrı olarak basılmıştır (nşr. Muhammed b. Hüseyin es-Süleymânî, Beyrut 1996). Sezgin’in el-Muḳaddime fî uṣûli’l-fıḳh (Ezher, Usûlü’l-fıkh, nr. 170) ismiyle kaydettiği eser de (GAS, I/3, s. 174) bu kitaptır. el-Muḳaddime, Mâlikî usulüne dair günümüze ulaşan en eski metinlerden olması bakımından ayrı bir öneme sahiptir. İmam Mâlik’in usulle ilgili görüşlerini derleme amacına yönelik olan bu mukaddimede kendisinden açık rivayet bulunmayan konularda tahrîc yöntemiyle bazı sonuçlara ulaşılmıştır. İmam Mâlik’e bir şey nisbet edilmesinin mümkün olmadığı yerlerde ise mezhebin ileri gelen âlimlerinin görüşlerine yer verilir. Eser Mâlikî usulünün temel kaynakları arasında yer almış ve sonraki literatürde kendisine sıkça atıfta bulunulmuştur.

İskenderiye Üniversitesi kütüphane katalogunda (Ca‘fer Velî, nr. 142) İbnü’l-Kassâr’a diğer biyografik kaynaklarda sözü edilmeyen Ḥadîs̱ü’l-ḳāḍî adlı bir risâle nisbet edilmektedir (Yûsuf Zeydân, I, 252-253). İbnü’l-Kassâr’ın el-Muḳaddime fi’l-uṣûl’ünü neşreden Muhammed b. Hüseyin es-Süleymânî, el-İmâm Ebü’l-Ḥasan b. el-Ḳaṣṣâr ve ârâʾühü’l-uṣûliyye adlı incelemesinin Beyrut’ta Dârü’l-garbi’l-İslâmî yayınları arasında neşredileceğini haber vermektedir (el-Muḳaddime fî uṣûli’l-fıḳh, neşredenin girişi, s. 15).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Kassâr, el-Muḳaddime fi’l-uṣûl (nşr. Muhammed b. Hüseyin es-Süleymânî), Beyrut 1996, neşredenin girişi, s. 15-37.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XII, 41-42.

Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 168.

Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, II, 602.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 205.

Zehebî, el-ʿİber, II, 190.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 107-108.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 381-400, s. 345-346.

Safedî, el-Vâfî, XXI, 350.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân (Cübûrî), II, 448.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 100.

İbn Haldûn, Muḳaddime, III, 1067.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, IV, 217.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 149.

İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 44.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 92.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 660; II, 963.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 12, 156-157.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 119.

Sezgin, GAS (Ar.), I/3, s. 173-174.

M. el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1403/1979-83, I, 439-441; II, 491; III, 249-250.

Yûsuf Zeydân, Fihrisü maḫṭûṭâti Câmiʿati’l-İskenderiyye, Kahire 1994, I, 252-253.