İBNÜ’l-MEHÂMİLÎ

368 (978-79) yılında Bağdat’ta doğdu. Mehâmilî diye de anılır. Aslen Basralı olan Benî Dabbe kabilesinden olup Bağdat’a yerleşen Mehâmilî ailesinin yetiştirdiği âlimlerin en seçkinlerindendir. Atalarından biri mahmil (çoğulu mehâmil) ticaretiyle uğraştığı için onun soyundan gelenler “Mehâmilî” nisbesiyle anılmıştır. İbnü’l-Mehâmilî, babasından ve Şâfiî âlimi Ebû Hâmid el-İsferâyînî’den fıkıh, İbnü’l-Muzaffer’den hadis dersleri aldı. Kûfe’de Ebü’l-Hasan Ali b. Ebü’s-Serî Abdurrahman el-Bekkâî ve akranlarından hadis dinledi. Şâfiî fıkhında geniş bilgiye sahip olduğu gibi ilm-i hilâf sahasında da üstün bir seviyeye ulaştı. Ebû Hâmid’in, fıkıh ilminde kendisini geçtiğini söylediği İbnü’l-Mehâmilî hocası daha hayatta iken ders vermeye başladı ve onun vefatından (406/1015) sonra da yerini aldı. Şâfiî müctehidleriyle ilgili tasnifte “ashâbü’l-vücûh” tabakasından sayılmaktadır. Talebeleri arasında Hatîb el-Bağdâdî, Ali b. Muhassin et-Tenûhî ve Ebû Hâtim Mahmûd b. Hasan el-Kazvînî gibi âlimler bulunmaktadır. İbnü’l-Mehâmilî 20 Rebîülâhir 415 (1 Temmuz 1024) tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. el-Lübâb fi’l-fıḳh (Lübâbü’l-fıḳh) (nşr. Abdülkerîm b. Suneytân el-Amrî, Medine 1416). İsnevî ile (Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 383) İbn Kādî Şühbe (Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 175, 314) bu eserin İbnü’l-Mehâmilî’nin torunu Ebû Tâhir Yahyâ’ya ait olduğunu söylerlerse de bu doğru değildir. Şâfiî fıkhına dair kaleme alınan ilk muhtasar metinlerden olan el-Lübâb üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır. Veliyyüddin İbnü’l-Irâkī’nin Tenḳīḥu’l-Lübâb adıyla yaptığı muhtasarı Celâl el-Bekrî Şerḥu Tenḳīḥi’l-Lübâb ismiyle şerhetmiş, Zekeriyyâ el-Ensârî ise bunu önce Taḥrîru Tenḳīḥi’l-Lübâb adıyla ihtisar edip (Kahire 1858; 1306, 1309, şerhiyle birlikte), ardından Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb bi-şerḥi Taḥrîri Tenḳīḥi’l-Lübâb ismiyle tekrar şerhetmiştir (Mekke 1310, 1316). Bu şerh üzerine de Şehâbeddin el-Kalyûbî, Şemseddin eş-Şevberî, Abdülber b. Abdullah el-Üchûrî, Şemseddin Muhammed b. Dâvûd el-İnânî, Hasan b. Ali el-Medâbigī ve Abdullah b. Hicâzî eş-Şerkāvî hâşiye yazmışlardır (bu eserlerin yazma nüshaları ve baskıları için bk. el-Lübâb, neşredenin girişi, s. 35-37; Sezgin, I, 500).

2. el-Muḳniʿ fi’l-fıḳh. Şâfiî fıkhındaki pek çok hükmün özlü ifadelerle anlatıldığı tek ciltlik bir eserdir (nüshaları için bk. Sezgin, I, 500). Bir rivayete göre, İbnü’l-Mehâmilî’nin el-Muḳniʿ ve el-Mecmûʿ adlı kitaplarını inceleyen hocası Ebû Hâmid, kendi eserlerini aşırı derecede ihtisar ettiği ve Şâfiî mezhebi dışındaki görüşleri (hilâf) yansıtmadığı için kitapları eleştirmiş, bu tutumun ilm-i hilâfı öğrenme isteğini azaltacağını belirtmiş ve onun derslerini takip etmesini yasaklamıştır.

İbnü’l-Mehâmilî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Mecmûʿ (hacim bakımından Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn’i ölçüsünde olduğu kaydedilen eserde Şâfiî ulemâsına ait pek çok görüş derlenmiş, Nevevî el-Mecmûʿda bu eserden çeşitli nakiller yapmıştır); et-Tecrîd (el-Mücerred) fi’l-fürûʿ (Şâfiî fıkhıyla ilgili olup talebesi Mahmûd b. Hasan el-Kazvînî tarafından Tecrîdü’t-Tecrîd adıyla özetlenen esere başta Nevevî’nin el-Mecmûʿu olmak üzere sonraki Şâfiî kaynaklarında atıflarda bulunulmuştur); et-Taʿlîḳa (Ebû Hâmid’in derslerinde tuttuğu notlardan oluşmuştur); ʿUddetü’l-müsâfir ve kifâyetü’l-ḥâżır (Hanefî ve Şâfiî mezhepleri arasındaki ihtilâflı konuları içeren tek ciltlik bir eserdir); el-Evsaṭ; Taḥrîrü’l-edille; el-Ḳavleyn ve’l-vecheyn; Ruʾûsü’l-mesâʾil.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Mehâmilî, el-Lübâb fi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî (nşr. Abdülkerîm b. Suneytân el-Amrî), Medine 1416, neşredenin girişi, s. 9-43.

Ebû Âsım el-Abbâdî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye (nşr. G. Vitestam), Leiden 1964, s. 55, 72, 91, 113.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, IV, 372-373.

Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 129.

Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 208-210.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VII, 285; VIII, 17.

Nevevî, Tehẕîb, I/2, s. 210.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 74-75.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 403-405.

Sübkî, Ṭabaḳāt, IV, 48-56.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 381-385.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 174-175, 314.

Ebû Bekir b. Hidâyetullah el-Hüseynî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1402/1982, s. 132, 133.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 351; II, 1130, 1366, 1541-1542, 1606, 1810.

Pertsch, Gotha, I, 243-244.

Brockelmann, GAL, I, 192; II, 123; Suppl., I, 307.

Sezgin, GAS, I, 499-500.

Muhammed Hasan Heyto, el-İctihâd ve ṭabaḳātü müctehidî eş-Şâfiʿiyye, Beyrut 1409/1988, s. 194-196.