İBNÜ’l-MÜSTEVFÎ

Şevval 564’te (Temmuz 1169) Erbil’de doğdu. Hîre Kralı Nu‘mân b. Münzir’in soyundan olup dedesi ve babasıyla amcası Ebü’l-Hasan Safiyyüddin Ali b. Mübârek Erbil’de devletin malî işlerini yürüten Dîvân-ı İstîfâ’da başkan (müstevfî) olarak görev yapmıştır. İbnü’l-Müstevfî Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf el-Bahrânî ve Mekkî b. Reyyân el-Mâkisînî’den kıraat ve edebiyat tahsil etti. Ebû Yâsir Abdülvehhâb b. Hibetullah, Mübârek b. Tâhir el-Huzâî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Yâkūt el-Hamevî, Şehâbeddin es-Sühreverdî, İbnü’d-Dübeysî gibi âlimlerden hadis öğrenip icâzet aldı. Uzun yıllar süren öğrenim hayatı sonunda hadis ve hadis ilimleri, lugat, edebiyat, tarih alanlarında ve hesapta uzmanlaştı. Ebû Nasr Şemseddin İbnü’ş-Şîrâzî, Münzirî, İbnü’ş-Şa‘‘âr ve İbn Hallikân ondan istifade edenlerden bazılarıdır.

İbnü’l-Müstevfî, İslâm öncesi Arap tarihi alanında önemli bir mevkiye sahipti. Devrinin önde gelen şairlerinden biri olduğu için evi ilim ve edebiyat çevrelerinin tartışmalar yaptığı bir merkez durumundaydı. Geniş kültürü sayesinde Dîvânü’l-evkāf, Dîvân-ı İnşâ ve Dîvân-ı İstîfâ reisliği gibi görevlere getirildi. 629’da (1232) Erbil Atabegi Muzafferüddin Kökbörî’ye vezir oldu ve onun 630 (1233) yılında ölümüne kadar bu görevini sürdürdü. Bu tarihten itibaren uzlete çekilip öğretim ve telifle uğraştı. Daha sonra Abbâsî Halifesi Müstansır-Billâh’ın yakın dostluğunu ve ilgisini kazanan İbnü’l-Müstevfî, onun özel kütüphanesindeki pek çok eseri inceleme imkânı buldu. Moğollar 634’te (1236-37) Erbil’e hücum edip halkı kılıçtan geçirmeye başlayınca Erbil Kalesi’ne sığındı; Moğollar’ın geri çekilmek zorunda kalması üzerine Musul’a yerleşmeye karar verdi. Musul Atabegi Bedreddin Lü’lü’ onu büyük bir merasimle karşılayıp hazırlattığı eve yerleştirdi ve kendisine devlet hazinesinden maaş bağladı. Son derece zeki, mütevazi, cömert, ibadete düşkün, faziletli bir kişi olan ve “el-vezîr es-sâhib” diye anılan İbnü’l-Müstevfî 5 Muharrem 637’de (7 Ağustos 1239) Musul’da vefat etti. Zamanın şairleri onun için pek çok mersiye kaleme almışlardır.

Eserleri. 1. Nebâhatü’l-beledi’l-ḫâmil bi-men veredehû mine’l-emâs̱il (Târîḫu İrbil). Erbil tarihine dair yegâne kitap olup yazılı belgelerin yanı sıra bizzat müellifin görüp işittiklerine dayalı olarak telif edilmiştir. Eserdeki pek çok biyografi hakkında diğer kaynaklarda bilgi bulunmaması, çeşitli edebî metinleri ve şiirleri, Hz. Peygamber’in hücre-i saâdetinin inşasıyla ilgili başka eserlerde rastlanmayan bilgileri ihtiva etmesi kitabın önemini arttırmaktadır. Tamamı dört cilt olduğu belirtilen eserin günümüze ulaşan II. cildi Sâmî es-Sakkār tarafından yayımlanmıştır (I-II, Bağdad 1980).

2. en-Niẓâm fî şerḥi şiʿri’l-Mütenebbî ve Ebî Temmâm (nşr. Halef Reşîd Nu‘mân, I-V, Bağdad 1989-1992).

3. Muḫtaṣaru Ṭabaḳāti’ş-şuʿarâʾ. İbnü’l-Mu‘tezz’in eserinin muhtasarıdır (Ṭabaḳâtü’ş-şuʿarâʾ, neşredenin girişi, s. 6-7; Brockelmann, I, 130).

Kaynaklarda, İbnü’l-Müstevfî’nin ayrıca bir divanı ve Zemahşerî’nin el-Mufaṣṣal’ındaki beyitleri şerhedip eleştirdiği İs̱bâtü’l-Muḥaṣṣal fî nisbeti ebyâti’l-Mufaṣṣal (el-Muḥaṣṣal ʿalâ ebyâti’l-Mufaṣṣal) adlı iki ciltlik bir çalışmasıyla Sırrü’ṣ-ṣanʿa ve Ebû Ḳumâş adlı edebiyatla ilgili eserleri bulunduğu zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1981, neşredenin girişi, s. 6-7.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 138.

İbnü’ş-Şa‘‘âr, Ḳalâʾidü’l-cümân fî ferâʾidi şuʿarâʾi hâẕe’z-zamân (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1410/1990, VI, 36-78.

İbn Hallikân, Vefeyât (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1981, III, 522.

el-Melikü’l-Eşref er-Resûlî, el-ʿAscedü’l-mesbûk (nşr. Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im), Beyrut 1395/1975, s. 495.

İbnü’l-Fuvatî, el-Ḥavâdis̱ü’l-câmiʿa, Beyrut 1407/1987, s. 135.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXIII, 49-52.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 95-97.

Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 246.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 5, 281, 768, 771, 811; II, 988, 1776, 1923, 1960.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 130, 136, 496.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 3.

Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 60-61.

Sâmî es-Sakkār, İmâretü Erbil fi’l-ʿaṣri’l-ʿAbbâsî ve müʾerriḫuhâ İbnü’l-Müstevfî, Riyad 1413/1992.

a.mlf., “İbnü’l-Müstevfî ve kitâbühû Târîḫu Erbil”, ʿÂlemü’l-kütüb, II/1, Riyad 1981, s. 90-98.

Saîd Abdülfettâh Âşûr, “Târîḫu Erbil”, el-Mecelletü’l-ʿArabiyye li’l-ʿulûmi’l-insâniyye, II/8, Küveyt 1982, s. 192-206.

Ebü’l-Hasan Diyânet, “İbn Müstevfî”, DMBİ, IV, 608-609.

Ihsan Abbās, “Ebn Mostawfī”, EIr., VIII, 43-44.