İBNÜ’n-NAKĪB el-MAKDİSÎ

Aslen Belhli olup 15 Şâban 611’de (20 Aralık 1214) Kudüs’te doğdu. Tahsil için Kahire’ye giderek çeşitli hocalardan ders okuduğu belirtilmekteyse de bunlardan sadece Ebü’l-Fazl Yûsuf b. Abdülmu‘tî el-Mehîlî’nin adı verilmiş, burada ayrıca tasavvufla da ilgilendiği, Şehâbeddin es-Sühreverdî’den faydalanıp hırka giydiği, kendisinin de Radıyyüddin Ebû Muhammed Hüseyin b. Abdülmü’min et-Taberî’ye hırka giydirdiği zikredilmiştir. İbnü’n-Nakīb Âşûriyye Medresesi’nde, ardından bir hücresine yerleştiği Ezher Camii’nde ders okuttu. Zehebî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Birzâlî ve Ca‘berî onun talebeleridir. Daha sonra Kudüs’e dönerek ömrünün sonuna kadar burada yaşadı. Kaynakların Hanefî olduğuna işaret etmesine rağmen İbnü’l-İmâd’ın Hanbelî olduğunu söylediği İbnü’n-Nakīb Muharrem 698’de (Ekim 1298) vefat etti. İbnü’n-Nakīb’in zâhid ve mütevazi şahsiyetine işaret edilerek içlerinde devlet erkânının da bulunduğu pek çok kişinin onu ziyaret ettiği belirtilmiş, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münkere büyük önem verdiği ve her şartta bunu yerine getirmeye çalıştığı kaynaklarda zikredilmiştir.

Eserleri. 1. Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb fî ʿilmi’l-beyân ve’l-meʿânî ve’l-bedîʿ ve iʿcâzi’l-Ḳurʾân. İlk defa İbn Kayyim el-Cevziyye’ye nisbet edilerek el-Fevâʾidü’l-müşevvıḳ ilâ ʿulûmi’l-Ḳurʾân ve ʿilmi’l-beyân adıyla neşredilen eserin (nşr. M. Bedreddin en-Na‘sânî, Kahire 1327) daha sonra aynı şekilde çeşitli baskıları yapılmışsa da (Beyrut 1982, Beyrut, ts.; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1994, Kahire, ts.) Ahmed Muhammed Şâkir, kitabın İbn Kayyim el-Cevziyye’ye nisbetinin çok şüpheli olduğunu ve yazma nüshasında yer alan ismin sonradan eklendiğini ortaya koymuştur (el-Menâr, XIX/2 [1334], s. 121-122). Bu makalenin ardından birçok ilim adamı onun görüşüne katılmış, ancak eserin gerçek sahibini gösteren olmamıştır (meselâ bk. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, s. 184-185). Kitabın İbnü’n-Nakīb el-Makdisî’ye aidiyetini ve el-Fevâʾidü’l-müşevvıḳ isminin uydurma olduğunu ilk defa Zekeriyyâ Saîd Ali ileri sürmüştür. Saîd Ali, 1991 yılında tamamladığı doktora tezinde (Belâġatü’l-Ḳurʾân ʿinde’l-müfessirîn, s. 3-19) ve daha sonra yayımladığı makalesinde el-Fevâʾidü’l-müşevvıḳ’taki ifadelerle İbn Kayyim el-Cevziyye’nin savunduğu görüşler arasında çelişki bulunduğunu örneklerle göstermiş; Ebû Hayyân el-Endelüsî, Süyûtî ve diğer müelliflerin eserlerinde İbnü’n-Nakīb’e nisbetle yer alan alıntıların bu kitapta da geçtiğini belirtmiştir. İbnü’n-Nakīb’in tefsirinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde mevcut yazma nüshalarındaki (aş.bk.) ifadeler ve kullandığı kaynaklarla el-Fevâʾidü’l-müşevvıḳ’takiler arasında da büyük benzerlikler vardır. Zekeriyyâ Saîd Ali, daha sonra eseri İbnü’n-Nakīb el-Makdisî’ye nisbet ederek geniş bir girişle birlikte Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb adıyla yayımlamıştır (Kahire 1415/1995). İbnü’n-Nakīb eserinde meânî, beyân, bedî‘ ve i‘câzü’l-Kur’ân’a dair tartışmaları toplamış, bunların Kur’an âyetlerinin tefsirindeki önemini ortaya koymuştur. Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin de belirttiği gibi (Baḥrü’l-muḥîṭ, I, 6) eser geniş bir derleme olmakla birlikte müellifin şahsî görüş ve tercihlerini de ihtiva etmektedir. Ebû Hayyân tefsirinde, Bahâeddin es-Sübkî ʿArûsü’l-efrâḥ fî şerḥi Telḫîṣi’l-Miftâḥ’ta ve Süyûtî el-İtḳān’da İbnü’n-Nakīb’in eserini kaynak olarak kullanmışlardır.

2. et-Taḥrîr ve’t-taḥbîr li-aḳvâli eʾimmeti’t-tefsîr fî meʿâni kelâmi’s-semîʿi’l-baṣîr. Müteahhir kaynaklarda eserden “tefsir” diye söz edilirken ilk defa Kâtib Çelebi bu ismi kullanmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 358). İbnü’n-Nakīb bu kitabında sebeb-i nüzûl, nâsih-mensuh, kıraat, i‘rab, hakāik, ahkâm, tefsir ve te’vil başlıkları altında önceki müfessirlerin görüşlerini naklettikten ve âyetler arası münasebeti gösterdikten sonra yer yer kendi düşüncelerini de ifade etmiştir. Tefsirde Taberî, Mâtürîdî, Zemahşerî, İbn Atıyye el-Endelüsî, Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Sîbeveyhi, Ebü’l-Bekā el-Ukberî, Hatîb et-Tebrîzî, İzzeddin İbn Abdüsselâm, Sülemî ve Kuşeyrî gibi âlim ve mutasavvıfların görüşlerine fazlaca yer verilmiş, bu sebeple Ebû Hayyân el-Endelüsî kitap hakkında “kesîrü’t-tekrîr, kalîlü’t-tahrîr, müfritü’l-ishâb” (tekrarları çok, müellife ait yazılar az, ayrıntı ifrat derecesinde) ifadesini kullanmıştır. Eserin bilinen on cildinden altısı Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 177; Lâleli, nr. 238; Cârullah Efendi, nr. 71-74), ikisi Fas’ta, biri Tunus’ta, biri de Bağdat’ta bulunmaktadır (Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb, neşredenin girişi, s. 37-38). Tefsirin Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Lâleli, nr. 1511, vr. 29-44) Muḫtaṣarü’l-cüzʾi’l-evvel min Kitâbi’t-Taḥrîr ve’t-taḥbîr li-aḳvâli eʾimmeti’t-tefsîr fî meʿâni kelâmi’s-semîʿi’l-baṣîr adıyla kayıtlı bir muhtasarı mevcuttur.

3. Risâletü’l-âyâti’l-beyyinât fî tefsîri baʿżı âyâti müteşâbihâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İbtisâm es-Saffâr tarafından Mektebetü’l-Ezher’de gösterilen eseri (Muʿcemü’d-dirâsâti’l-Ḳurʾâniyye, s. 608) belirtilen yerde bulamadığını söyleyen Zekeriyyâ Saîd Ali aynı kütüphanede (nr. 14479 [395 Mecâmî‘], vr. 62-93), Fevâʾid mine’t-Taḥrîr ve’t-taḥbîr li-aḳvâli eʾimmeti’t-tefsîr adıyla kayıtlı İbnü’n-Nakīb el-Makdisî’ye nisbet edilen bir yazmanın bulunduğunu bildirmiştir (Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb, neşredenin girişi, s. 39).

4. Minhâcü’l-ʿârifi’l-müttaḳī ve miʿrâcü’s-sâliki’l-mürtaḳī. Dâvûdî’ye göre kırk varaklık tasavvufî bir kasidedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’n-Nakīb el-Makdisî, Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb (nşr. Zekeriyyâ Saîd Ali), Kahire 1415/1995, s. 21-176, neşredenin girişi, s. 37-39.

Ebû Hayyân el-Endelüsî, Baḥrü’l-muḥîṭ, Kahire 1329/1910, I, 6, 11.

Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ: el-Muʿcemü’l-kebîr (nşr. Muhammed Habîb el-Hîle), Tâif 1988, II, 193-194.

İbn Kayyim el-Cevziyye, Bedâʾiʿu’t-tefsîri’l-câmiʿ li-tefsîri’l-İmâm İbn Ḳayyim el-Cevziyye (nşr. Yüsrî es-Seyyid Muhammed), Demmâm 1414/1993, I, neşredenin girişi, s. 64-74.

Bahâeddin es-Sübkî, ʿArûsü’l-efrâḥ (Şürûḥu’t-Telḫîṣ içinde), Beyrut, ts. (Dârü’s-sürûr), I, 31.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 4-5.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, III, 165-166.

Zerkeşî, el-Burhân, I, 311.

İbnü’l-Mülakkın, Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ (nşr. Nûreddin Şerîbe), Kahire 1393/1973, s. 504.

Bikāî, Naẓmü’d-dürer, Haydarâbâd 1978, I, 10.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 100-101.

a.mlf., el-İtḳān (Bugā), I, 23, 429; II, 1142, 1215.

Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü’l-celîl bi-târîḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalîl, Amman 1973, II, 217.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 144-145.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 358.

İbtisâm es-Saffâr, Muʿcemü’d-dirâsâti’l-Ḳurʾâniyye, Bağdad 1984, s. 326, 608.

Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, İbn Ḳayyim el-Cevziyye: ḥayâtühû ve âs̱âruh, Riyad 1405/1985, s. 184-185.

Zekeriyyâ Saîd Ali, Belâġatü’l-Ḳurʾân ʿinde’l-müfessirîn ḥattâ nihâyeti’l-ḳarni’s-sâdisi’l-hicrî (doktora tezi, 1411/1991), Câmiatü’l-Ezher Külliyyetü Dâri’l-ulûm, s. 3-19.

a.mlf., “el-Fevâʾidü’l-müşevvıḳ hüve Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb”, MMMA (Kahire), XXXV/1-2 (1412/1992), s. 61-86.

Mehmet Faik Yılmaz, Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet (doktora tezi, 1995), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 63-64, 176-177.

Ebü’l-Eşbâl [Ahmed Muhammed Şâkir], “el-Kütübü’l-maʿzüvve ilâ ġayri muṣannifîh”, el-Menâr, XIX/2, Kahire 1334/1916, s. 121-122.

Abdülilâh Nebhân, “Ḥavle baḥs̱i’l-Fevâʾidi’l-müşevvıḳ hüve Muḳaddimetü Tefsîri İbni’n-Naḳīb”, Aḫbârü’t-türâs̱i’l-ʿArabî, V/55-59, Kahire 1411-12/1991-92, s. 40-41.