İBNÜ’s-SÂÎ

14 Şâban 593’te (2 Temmuz 1197) Bağdat’ta doğdu. İbnü’s-Sâî diye meşhur olmasının sebebi bilinmemektedir. Bazan İbnü’s-Sââtî şeklinde kaydedilirse de bunun yanlış olduğu anlaşılmaktadır (Nisâʾü’l-ḫulefâʾ, neşredenin girişi, s. 15-16). İbnü’s-Sâî, genç yaşta Sühreverdiyye tarikatının pîri Şehâbeddin es-Sühreverdî’ye intisap etti; 608 (1211-12) yılında ondan hırka giydi. Ebü’l-Yümn el-Kindî, Ebü’l-Bekā el-Ukberî, İbnü’d-Dübeysî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî ve İbn Ebü’l-Hadîd gibi âlimlerden kıraat, hadis, tefsir, fıkıh, tarih ve edebiyat dersleri aldı. Nizâmiye ve Müstansıriyye medreselerinde hâfız-ı kütüb olarak çalışan İbnü’s-Sâî, halifeler ve diğer devlet adamlarıyla kurduğu iyi ilişkiler sayesinde birçok bilgi ve belgeye ulaşma imkânı buldu. Bu görevi sırasında başta tarih olmak üzere çeşitli alanlarda eserler telif etti. Abbâsîler’in yıkılışına ve Bağdat’ın Moğollar tarafından istilâsına şahit oldu. Kitaplarını Nizâmiye Medresesi’ne bağışladı. 20 Ramazan 674’te (8 Mart 1276) Bağdat’ta vefat etti. İbnü’l-Fuvatî, Zehebî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Ali b. Îsâ el-Hazrecî ve Safedî gibi tarihçiler onun eserlerinden faydalanmışlardır. İbnü’s-Sâî’nin kıraat, hadis, tefsir ve fıkıhla da ilgilendiği, ayrıca şiir yazdığı kaydedilmektedir. Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî ve İbnü’l-Fuvatî onun talebeleridir.

Eserleri. 1. el-Câmiʿu’l-muḫtaṣar fî ʿunvâni’t-tevârîḫ ve ʿuyûni’s-siyer. Kronolojik sıraya göre düzenlenen hacimli bir eser olup sadece 595-606 (1199-1209) yıllarını ihtiva eden IX. cildi günümüze ulaşmış ve Mustafa Cevâd tarafından neşredilmiştir (Bağdad 1353/1934). Kitaba İbnü’l-Fuvatî bir zeyil yazmıştır.

2. Cihâtü’l-eʾimmeti’l-ḫulefâʾ mine’l-ḥarâʾir ve’l-imâʾ. Abbâsî halifelerinin meşhur eşlerine ve câriyelerine dair olup bazı emîr ve Selçuklu sultanlarının hanımlarına da yer verilmiştir. Mustafa Cevâd eseri Nisâʾü’l-ḫulefâʾ adıyla yayımlamıştır (Kahire 1993).

3. el-Maʿlemü’l-Atâbekî. Zengîler’le ilgili olan eser Atabeg II. Nûreddin Arslanşah’a sunulmuştur (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1741). Berlin Staatsbibliothek’te bulunan (nr. 9776 [Sprenger, nr. 52]) başı ve sonu eksik bir yazmanın bu eser olduğu tahmin edilmektedir (Patton, CXXXVIII/1 [1988], s. 148).

4. Aḫbârü’l-ḫulefâʾ (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 26, 293). İbnü’s-Sâî’ye nisbet edilerek yayımlanan Muḫtaṣaru Aḫbâri’l-ḫulefâʾ (Bulak 1309) bu eserin muhtasarı olmadığı gibi müellife de ait değildir (Nisâʾü’l-ḫulefâʾ, neşredenin girişi, s. 24; Abbas el-Azzâvî, I, 94).

İbnü’s-Sâî, bunlardan başka Nâsır-Lidînillâh’tan Müsta‘sım-Billâh’a kadar son dört Abbâsî halifesine dair biyografiler kaleme almış, İbnü’n-Neccâr’ın Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ına yaptığı zeyle ve İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’ine birer zeyil yazmış, Harîrî’nin el-Maḳāmât’ını şerhetmiştir. Onun kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Înâs bi-menâḳıbi’l-ḫulefâʾ min Benî ʿAbbâs, Aḫbârü’l-vüzerâʾ, Aḫbârü’l-üdebâʾ, Aḫbâru ḳuḍâti Baġdâd, el-Îżâḥ ʿani’l-eḥâdîs̱i’ṣ-ṣıḥâḥ, el-Eḥâdîs̱ü’s̱-s̱emâniyetü’l-ġāliye fi’s̱-s̱ümâniyeti’l-ʿâliye, el-Meşyeḫa, el-Menâḳıbü’l-ʿaliyye li-müderrisi’l-medreseti’n-Niẓâmiyye, Leṭâʾifü’l-meʿânî fî şuʿarâʾi zamânî, Muḫtaṣaru Tefsîri’l-Beġavî, Aḫbârü’l-Ḥüseyn b. Manṣûr el-Ḥallâc, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, el-Muḥib ve’l-maḥbûb, el-Ḫaṣ ʿalâ ṭalebi’l-veled, Kitâbü’z-Zühhâd (ayrıca bk. Nisâʾü’l-ḫulefâʾ, neşredenin girişi, s. 23-32).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’s-Sâî, Nisâʾü’l-ḫulefâʾ: Cihâtü’l-eʾimmeti’l-ḫulefâʾ mine’l-ḥarâʾir ve’l-imâʾ (nşr. Mustafa Cevâd), Kahire 1993, neşredenin girişi, s. 12-32.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1469.

el-Ḥavâdis̱ü’l-câmiʿa (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1351/1932, s. 386.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 70-71.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 270.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 140-141.

Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 54-56, 184, 201, 305, 324.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 394.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 26, 278-279, 293; II, 1741.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 343-344.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 590-591.

Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 90-95.

G. Vajda, Le dictionnaire des autorités de Abd al-Mu’min ad-Dimyātī, Paris 1962, s. 71.

Nâcî Ma‘rûf, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Müstanṣıriyye, Kahire 1396/1976, II, 337-339.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 356.

Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 305-311.

J. Somogyi, “Ibn al-Jauzi’s School of Historiography”, AO, VI/1-3 (1956), s. 210-212.

Douglas Patton, “Ibn al-Sā‘ī’s Account of the Last of the Zangids”, ZDMG, CXXXVIII/1 (1988), s. 148-158.

F. Rosenthal, “Ibn al-Sāʿī”, EI² (İng.), III, 925-926.

Sâdık Seccâdî, “İbn Sâʿî”, DMBİ, III, 655-657.