İBNÜ’s-SIDDÎK, Ebü’l-Fazl

1 Receb 1328’de (8 Temmuz 1910) Tanca’da doğdu. Ebü’l-Mecd, Ebû Sâlim ve Ebü’s-Senâ künyeleriyle, babası ve annesi tarafından Hz. Hasan’ın ve onun torunlarından olup Mağrib’de İdrîsî sülâlesini kuran I. İdrîs’in soyundan geldiği için Hasenî, İdrîsî, ayrıca Mağribî, Tancî ve Eserî nisbeleriyle de anılır. Annesi sûfî müfessir İbn Acîbe’nin torunudur. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Karaviyyîn’e giderek oradaki âlimlerden faydalandı. Sıddîkıyye Zâviyesi’nin şeyhi olan babasının okuttuğu dersleri takip etti. Bu sırada Teşyîdü’l-mebânî li-tavżîḥi mâ ḥavethü’l-muḳaddimetü’l-Âcurrûmiyye mine’l-ḥaḳāʾiḳ ve’l-meʿânî adlı ilk eserini kaleme aldı ve Şevkânî’nin İrşâdü’l-fuḥûl’ünü ihtisar etmeye başladı. 1930’da Ezher Üniversitesi’ne kaydoldu. Ülkesinde iyi bir tahsil gördüğü için İslâmî ilimlerde yetişkinliğini gösteren icâzetler aldı ve Ezher öğrencilerine, özellikle de İslâmî ilimlerde doktora yapan öğrencilere ders verdi. Mısırlı âlimlerin takdirini kazandı; gazetelerde makaleler ve fetvalar yayımladı. Başta babası ve ağabeyi Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk olmak üzere Libya Kralı İdrîs es-Senûsî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, Muhammed Bahît, Muhammed Haseneyn Mahlûf el-Adevî, Zâhid Kevserî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî gibi âlimlerden faydalandı. Muhammed Hâmid el-Hamevî, Abdülfettâh Ebû Gudde, Muhammed Yâsîn el-Fâdânî, Muhammed Avvâme gibi âlimler de onun talebeleri arasında yer aldı. Hasan el-Bennâ ve babasıyla yakından görüştüğü gibi İslâmî cemiyetlerde dersler ve konferanslar verdi. 1959-1969 yılları arasında Mısır hükümeti tarafından takibe alınarak defalarca hapsedilen Ebü’l-Fazl 19 Şâban 1413’te (11 Şubat 1993) Tanca’da vefat etti. Ailesine ait zâviyede babasının yakınına defnedildi.

Eserleri. 1. Taḫrîcü eḥâdîs̱i’l-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin eserindeki 118 rivayetin ele alındığı çalışmada rivayetlerin kaynakları zikredilmiş ve Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehebî, Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, Zeynüddin el-Irâkī, İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimlerin bu hadisler hakkındaki görüşleri belirtilmiştir. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî eseri el-Lümaʿ ile birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1405/1985, 1406/1986).

2. el-İbtihâc bi-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Minhâc. Kādî Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüṣûl fî maʿrifeti ʿilmi’l-uṣûl’ünde kısaca verdiği 118 rivayetin senedleriyle ve tam metinleriyle birlikte zikredilip açıklandığı eseri Semîr Tâhâ el-Meczûb Minhâcü’l-vüṣûl ile birlikte neşretmiştir (Beyrut 1405/1985).

3. İḳāmetü’l-burhân ʿalâ nüzûli ʿÎsâ fî âḫiri’z-zamân. Eserde yirmi sekiz sahâbînin Hz. Peygamber’den rivayet ettiği altmış bir hadise yer verilmiş, bu konuda farklı düşünenlerin görüşleri çürütülmeye çalışılmıştır (Beyrut 1410/1990, 3. bs.). Müellifin ʿAḳīdetü ehli’l-İslâm fî nüzûli ʿÎsâ ʿaleyhi’s-selâm adıyla basılan eseri (Kahire, ts.) muhtemelen aynı kitaptır.

4. Fetḥu’l-muʿîn bi-naḳdi Kitâbi’l-Erbaʿîn (Medine, ts.). Hâce Abdullah-ı Herevî’nin Allah Teâlâ’nın isim, fiil ve sıfatlarıyla ilgili kırk hadisi bir araya getirdiği Kitâbü’l-Erbaʿîn fî delâʾili’t-tevḥîd’ine reddiye olarak yazılmış olup Herevî’nin kitabını neşreden Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fukayhî de el-Fetḥu’l-mübîn ʿalâ naḳdi ʿAbdillâh b. Muḥammed eṣ-Ṣıddîḳ el-Ġumârî li-Kitâbi’l-Erbaʿîn adlı çalışmasıyla İbnü’s-Sıddîk’in görüşlerini tenkit etmiştir.

5. el-Kenzü’s̱-s̱emîn fî eḥâdîs̱i’n-nebiyyi’l-emîn (Beyrut 1403/1983, 2. bs.). Müellif bu çalışmasını el-Fetḥu’l-mübîn bi-şerḥi’l-Kenzi’s̱-s̱emîn adıyla şerhetmiştir.

6. Nihâyetü’l-âmâl fî ṣıḥḥati ve şerḥi ḥadîs̱i ʿarżi’l-aʿmâl. Resûl-i Ekrem’in hayatı gibi ölümünün de ümmeti için hayırlı olacağını, öldükten sonra ümmetinin iyi ve kötü amellerinin kendisine gösterileceğini belirten ve Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî’nin Firdevsü’l-aḫbâr’ında yer alan bir hadis üzerinde yapılan çalışmadan ibarettir (Kahire 1368). Nâsırüddin el-Elbânî’nin buna Ġāyetü’l-âmâl fî beyâni żaʿfi ḥadîs̱i ʿarżi’l-aʿmâl ve’r-red ʿale’l-Ġumârî fî taṣḥîḥihî bi-ṣaḥîḥi’l-maḳāl adıyla reddiye yazdığı belirtilmektedir (Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî, s. 78).

7. er-Resâʾilü’l-Ġumâriyye. Müellifin İrşâdü’l-câhili’l-ġavî ilâ vücûbi iʿtiḳādi enne Âdem nebî, Cüzʾ fîhi red ʿale’l-Elbânî ve Mürşidü’l-ḥâʾir li-beyâni vażʿi ḥadîs̱i Câbir adlı çalışmalarını ihtiva eden eser Kemâl Yûsuf el-Hût tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1411/1991).

8. Ḳurretü’l-ʿayn bi-edilleti irsâli’n-nebî ile’s̱-s̱eḳaleyn (Devha, ts.).

9. İʿlâmü’n-nebîl bi-cevâzi’t-taḳbîl. Bir soru üzerine kaleme alınan risâlede Hz. Peygamber’in hayatından örnekler verilerek el, yüz, alın, baş öpmenin bid‘at olmadığı anlatılmıştır (Beyrut 1405/1985, 2. bs.).

10. İrġāmü’l-mübtediʾi’l-ġabî bi-cevâzi’t-tevessül bi’n-nebî. Nâsırüddin el-Elbânî’nin tevessül konusundaki görüşlerine reddiye olarak kaleme alınan ve Mağrib’de neşredilen risâleyi Hasan b. Ali es-Sekkāf, Abdülazîz b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî’nin yine Elbânî’ye reddiye olarak yazdığı Beyânü neks̱i’n-nâkis̱ li’l-müteʿaddî bi-tażʿîfi’l-Ḥâris̱ adlı çalışmasıyla birlikte yayımlamıştır (Amman 1412/1992). Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî de Elbânî’yi savunmak üzere Keşfü’l-mütevârî min telbîsâti’l-Ġumârî ve reddü ʿudvânihî ʿalâ Ehli’s-sünne’yi kaleme almıştır (Demmâm 1410/1990).

11. Feżâʾilü’l-Ḳurʾân (Beyrut 1406/1986).

12. Bideʿu’t-tefâsîr. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, M. Ferîd Vecdî’nin el-Muṣḥafü’l-müfesser’i, Muhammed Abdüllatîf el-Hatîb’in Evżaḥu’t-tefâsîr’i ve Ebû Zeyd ed-Demenhûrî’nin Tefsîr’i gibi eserlerde görülen hatalara dair bir çalışmadır (Kahire 1385/1965).

13. el-İḥsân fî taʿaḳḳubi’l-İtḳān li’s-Süyûtî (Kahire, ts., [Dârü’l-ensâr]).

14. Ḫavâṭır dîniyye. Muhtelif dinî meselelerin incelendiği üç ciltlik bir eser olup I. cildi yayımlanmıştır (Kahire 1388; Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk’ın diğer eserleri için bk. Taḫrîcü eḥâdîs̱i’l-Lümaʿ, neşredenin girişi, s. 31-34; el-İbtihâc, neşredenin girişi, s. 15-18).

İbnü’s-Sıddîk ayrıca birçok kitabı tashih edip notlar ekleyerek yayımlamıştır. Ebü’ş-Şeyh’in Aḫlâḳu’n-nebî’si (Kahire 1378/1958, Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk ile birlikte), Bedreddin eş-Şiblî’nin Âkâmü’l-mercân fî ġarâʾibi’l-aḫbâr ve aḥkâmi’l-cân’ı (Kahire 1376), İbn Receb el-Hanbelî’nin el-İstiḫrâc li-aḥkâmi’l-ḫarâc’ı (Kahire 1352; Beyrut 1982, 1405/1985; Beyrut 1399, Ebû Yûsuf ve Yahyâ b. Âdem’in Kitâbü’l-Ḫarâc adlı eserleriyle birlikte), İbnü’l-Murtazâ’nın Zeydî fıkhına dair el-Baḥrü’z-zeḫḫâr’ı (I-V, Kahire 1366-1368/1947-1949, Abdullah b. Abdülkerîm el-Cirâfî ve Abdülhafîz Sa‘d Atıyye ile birlikte), Hattâbî’nin Beyânü iʿcâzi’l-Ḳurʾân’ı (Kahire 1372/1953), Şemseddin es-Sehâvî’nin el-Maḳāsıdü’l-ḥasene’si (Kahire 1375/1956; Beyrut 1399), Süyûtî’nin el-Ḥabâʾik fî aḫbâri’l-melâʾik’i (Kahire, ts.) ve Müsnedü Ebî Bekri’ṣ-Ṣıddîḳ’ı (Mekke 1402), Ebü’l-Hasan İbn Arrâk’ın Tenzîhü’ş-şerîʿa’sı (I-II, Kahire 1375, 1383; I-II, Beyrut 1401, Abdülvehhâb Abdüllatîf ile birlikte), el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî’nin Mâlikî fıkhına dair el-İklîl şerḥu Muḫtaṣarı Ḫalîl’i (Kahire, ts.), İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin Mâlikî fıkhına dair er-Risâle’si üzerine Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk’ın kaleme aldığı Mesâlikü’d-delâle ʿalâ metn (mesâʾil)i’r-Risâle’si (Kahire 1391) onun bu çalışmalarından bazılarıdır (diğerleri için bk. Taḫrîcü eḥâdîsi’l-Lümaʿ, neşredenin girişi, s. 35-36; el-İbtihâc, neşredenin girişi, s. 18).

BİBLİYOGRAFYA

Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk, Taḫrîcü eḥâdîs̱i’l-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 26-39.

a.mlf., el-İbtihâc bi-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Minhâc (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-18.

a.mlf., Delâletü’l-Ḳurʾâni’l-mübîn ʿalâ enne’n-nebiyye efḍalü’l-ʿâlemîn, Mekke 1418/1997, s. 19.

Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî, Keşfü’l-mütevârî min telbîsâti’l-Ġumârî ve reddü ʿudvânihî ʿalâ Ehli’s-sünne, Demmâm 1410/1990.

Hasan b. Ali es-Sekkāf, Tenâḳużâtü’l-Elbâni’l-vâżıḥât fîmâ vaḳaʿa lehû fî taṣḥîḥi’l-eḥâdîs̱ ve tażʿîfihâ min aḫṭâʾ ve ġaleṭâṭ, Amman 1412/1992, II, 19, 21, 65, 67, 99, 324.

Muhammed Hayrî Ramazan Yûsuf, Tetimmetü’l-Aʿlâm li’z-Ziriklî, Beyrut 1418/1998, I, 343-346.