İBNÜ’t-TAHHÂN

498’de (1104) İşbîliye’de (Sevilla) dünyaya geldi; doğum tarihinin 508 (1114) olduğu da ileri sürülmüştür. Ebû Muhammed, İbnü’l-Hâc künyeleri ve Endelüsî nisbesiyle de anılır. İlk öğrenimini İşbîliye’de yaptı. İşbîliye hatibi Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed er-Ruaynî ve Ebü’l-Abbas İbn Ayşûn’dan kıraat tahsil etti. Bu hocalarından ve Ebû Abdullah b. Abdürrezzâk el-Kelbî, Ebû Bekir İbn Mesleme gibi şahsiyetlerden hadis dinledi. Kurtuba’da (Córdoba) Yahyâ b. Saâde, Meriye’de (Almeria) Ebû Muhammed er-Ruşâtî ve Ebû Abdullah b. Ebû Ahade Aşere’den hadis alanında istifade etti ve rivayette bulundu. Ebû Ca‘fer İbn Nümeyl’den Tirmizî’nin es-Sünen’ini dinledi; Ebû Mervân İbn Meserre’den Nesâî’nin es-Sünen’ini rivayet etti. Kendisinden İbnü’l-Harrât Abdülhak b. Abdurrahman el-İşbîlî ve Ali b. Yûnus rivayette bulundular.

İbnü’t-Tahhân, memleketinde bir müddet kıraat okuttuktan sonra 554 (1159) yılında Fas’a gitti. Ardından Mekke’ye geçti ve hac farîzasını yerine getirdi. Buradan da Bağdat’a intikal etti; Ömer el-Kureşî kendisinden hadis dinledi. Vâsıt’ta kıraat okudu, aynı zamanda kendisi de kıraat okuttu. Vâsıt şeyhi Ebû Tâlib İbn Abdüssemî‘, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ebü’l-Alâ ve Ni‘metullah b. Ahmed b. Ebü’l-Hindbâ kıraat hususunda kendisinden faydalandılar. İbn Abdüssemî‘ onun Vâsıt’a oğlu Ali ile birlikte geldiğini söylemektedir (Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ, III, 1052, 1191). 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrılan İbnü’t-Tahhân Dımaşk’a, oradan da hayatının sonuna kadar yaşayacağı Halep’e geçti. İbnü’t-Tahhân’ın vefatı için kesin bir tarih verilememiştir. İbnü’d-Dübeysî, Zehebî ve İbnü’l-Cezerî 560’tan (1165) sonra öldüğünü söylerken Îżâḥu’l-meknûn’da ve Hediyyetü’l-ʿârifîn’de vefat tarihi 559 (1164) olarak kaydedilmiştir. Ancak 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrıldığı dikkate alındığında 559’da öldüğü yolundaki bilginin doğru olmadığı anlaşılır.

Ebû Muhammed İbnü’l-Eşîrî (ö. 561/1166), Mağrib’de kıraatleri İbnü’t-Tahhân’dan daha iyi bilen hiç kimsenin bulunmadığını söylemiş, İbnü’d-Dübeysî aynı değerlendirmeyi çeşitli kimselerden duyduğunu zikretmiştir. İbnü’l-Ebbâr da onun kıraatte mâhir bir üstat olduğunu söylemiş, İbnü’l-Cezerî büyük kıraat imamı, değerli bir araştırmacı ve sika bir kāri olduğunu belirtmiş, et-Temhîd adlı eserinin telifi sırasında ondan faydalandığını ifade etmiştir. Makkarî ve Ziriklî, İbnü’t-Tahhân’ın güzel sayılan bazı şiirleri de bulunduğunu kaydetmişlerdir.

Eserleri. 1. Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ. Kısa bir mukaddime ile dört bölümden meydana gelen eser Muhammed Ya‘kūb Türkistânî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1404/1984; Medine 1412/1991).

2. Niẓâmü’l-edâʾ fi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1406/1985).

3. Taḥṣîlü’l-hemzeteyni’l-vârideteyn fî Kitâbillâhi teʿâlâ min kelimetin ev kelimeteyn. Bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925, mecmua içinde), bu nüshadan alınmış mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’dadır (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 84).

4. Mürşidü’l-ḳāriʾ ilâ taḥḳīḳi meʿâlimi’l-meḳāriʾ. İbnü’l-Cezerî’nin beğendiği eserin bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925/4), bundan alınmış bir mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 422) bulunmaktadır. Eser Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından neşredilmiştir (MMLAÜr., XIX/48 [Amman 1415/1995], s. 265-286).

5. Muḳaddime fî uṣûli’l-ḳırâʾât (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 21633 b).

6. el-İnbâʾ fî tecvîdi’l-Ḳurʾân (Chester Beatty Library, nr. 3453/3, vr. 136-139).

7. Muḳaddime fi’t-tecvîd (Chester Beatty Library, nr. 3453/4, vr. 139-141).

8. Risâle fi’ẓ-ẓâʾâti’l-vâḳıʿa fî Kitâbillâhi teʿâlâ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde).

9. Risâle fî ẕikri mâ beyne Ḳālûn ve beyne Verş mine’l-ḫulf. İbnü’t-Tahhân’a aidiyeti şüpheli olduğu belirtilen eserin (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 61) bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde).

10. Şiʿârü’l-aḫyâri’l-ebrâr fi’t-tesbîḥ ve’l-istiġfâr. İbnü’l-Ebbâr tarafından zikredilmiştir.

Bazı kaynaklarda İbnü’t-Tahhân’a nisbet edilen Kitâbü’d-Duʿâʾ adlı eserin Şiʿârü’l-aḫyâr ile, Muḳaddime fî meḫârici’l-ḥurûf’un da Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’t-Tahhân, Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ (nşr. Muhammed Ya‘kūb Türkistânî), Medine 1412/1991, neşredenin girişi, s. 33-82.

İbnü’d-Dübeysî, el-Muḫtaṣarü’l-muḥtâcü ileyh, Beyrut 1405/1985, s. 256.

İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile, neşredenin girişi, Madrid 1887, II, 628.

Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ (Altıkulaç), III, 1051-1052, 1191.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 561-570, s. 100-102, 408-409.

Safedî, el-Vâfî, XVIII, 529-530.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 395.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, II, 634.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 294-656.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 579.

Abbas b. İbrâhim, el-İʿlâm, VIII, 408.

el-Fihrisü’ş-şâmil: Maḫṭûṭâtü’t-tecvîd, Amman 1406/1986, I, 61-64.