İBNÜ’t-TUVEYR

Zilhicce 524’te (Kasım 1130) Mısır’da doğdu. Fâtımî ve Eyyûbîler devrinde önemli bürokratik görevler üstlenen Mısırlı bir aileye mensuptur. Kendisine dönemin meşhur şahsiyetlerinden olan dedesi Abdüsselâm’ın adı verildiyse de o daha ziyade niçin verildiği bilinmeyen İbnü’t-Tuveyr lakabıyla tanınmıştır. Çocukluğu, gençliği ve yetişmesi hakkında yeterli bilgi yoktur, ancak iyi bir eğitim aldığı üstlendiği görevlerden anlaşılmaktadır. Fâtımîler’in son döneminde Dîvânü’r-revâtib reisliğine getirildi. Eyyûbîler devrinde de çeşitli divanlarda görev aldığı kaydedilmekle birlikte (Münzirî, III, 7; Zehebî, XIII, 507) bunlar hakkında bilgi verilmemektedir. Dedesi Sünnî olan İbnü’t-Tuveyr 15 Muharrem 617’de (22 Mart 1220) Kahire’de vefat etti ve Mukattam dağının eteklerindeki mezarlığa defnedildi. Ayrıca hadis hâfızı olup ömrünün sonuna kadar öğrenmeye ve öğretmeye önem vermiş, elli yaşlarında iken İskenderiye’ye yerleşen hadis âlimi Ebû Tâhir es-Silefî’den (ö. 576/1180) hadis tahsil etmiştir. Fâtımî tarihini, devlet teşkilâtını iyi biliyor, zamanının âlimlerini ve yüksek memurlarını iyi tanıyordu. Öğrencileri arasında hadis hâfızı Münzirî sayılmaktadır.

İbnü’t-Tuveyr’in en meşhur eseri Nüzhetü’l-muḳleteyn fî aḫbâri’d-devleteyn’dir. Ancak müellif eserinden aktarılan bilgilerde bu adı taşıyan bir eserinden bahsetmez. Daha sonraki tarihçilerden Nâsırüddin İbnü’l-Furât, Makrîzî ve Kâtib Çelebi onun eserini Nüzhetü’l-muḳleteyn fî aḫbâri (sîreti)’d-devleteyn şeklinde kaydederken İbn Tağrîberdî bundan el-Muḳleteyn fî aḫbâri’d-devleteyn diye söz eder. İbn Haldûn ve Kalkaşendî ise kitabın adını zikretmeden İbnü’t-Tuveyr’in tarihinden faydalandıklarını belirtirler. Eser günümüze intikal etmemekle birlikte Makrîzî başta olmak üzere İbnü’l-Furât, Kalkaşendî, İbn Tağrîberdî, İbn Haldûn ve İbnü’z-Zeyyât gibi tarihçiler önemli bir kısmını kitaplarında iktibas etmişlerdir. Eymen Fuâd Seyyid, bu iktibaslardan hareketle İbnü’t-Tuveyr’in kaydettiği Fâtımîler döneminin idarî yapısı, vergi sistemi, saray hayatı ve geleneğinin yanında resmî merasimlere, halifelerin kabullerine dair bilgileri Nüzhetü’l-muḳleteyn fî aḫbâri’d-devleteyn (sîreti’d-devleteyn) adlı eserde bir araya getirerek yayımlamıştır (Beyrut 1412/1992). Fâtımî Devleti’nde divanlar, burada çalışan görevliler, devlete ait hazineler, görevlilerin maaşları, mahkemede uyulacak kurallar ve resmî prosedürle mahkeme görevlilerinin çalışma esasları hakkında bilgilerin yer aldığı eser tarih, idarî yapı, vergiler olmak üzere üç bölümden oluşmuş, Selâhaddîn-i Eyyûbî zamanında Fâtımî ve Eyyûbî idarî yapılarını mukayese etmek amacıyla kaleme alınan tarihin, adı da buna uygun biçimde verilmiştir. Ancak divanda görev yapmış olan müellifin bu sayede birinci elden edindiği bilgilere dayanan kayıtları Fâtımî dönemiyle sınırlı kalmış, Eyyûbîler’e ait fazla bilgi vermemiştir. Eser ayrıca, İbnü’t-Tuveyr’den öncesine ait olup günümüze ulaşmayan rivayetleri aktarması bakımından önemlidir. Eymen Fuâd Seyyid, “Nüẓumü’l-Fâṭımiyyîn ve rüsûmühüm fî Mıṣr kemâ câʾet ʿinde İbni’ṭ-Ṭuveyr” adıyla bir çalışma da yapmıştır (Nüzhetü’l-muḳleteyn, neşredenin girişi, s. 31-102).

BİBLİYOGRAFYA
İbnü’t-Tuveyr, Nüzhetü’l-muḳleteyn fî aḫbâri’d-devleteyn (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 4-102; Münzirî, et-Tekmile, III, 7-8; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 601-630 (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1424/2003, XIII, 507; Safedî, el-Vâfî, XVI, 287; XVIII, 254; XX, 145; İbn Dokmak, el-İntiṣâr li-vâsıṭati ʿiḳdi’l-emṣâr, Beyrut, ts. (Dârü’l-âfâkı’l-cedîde), s. 12; Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, I, 136; II, 107, 122; III, 550-560, 566-568; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 241; Eymen Fuâd Seyyid, “Dirâse naḳdiyye li-meṣâdiri târîḫi’l-Fâṭımiyyîn fî Mıṣr”, Dirâsât ʿArabiyye ve İslâmiyye mühdât ilâ edîbi’l-ʿArabiyyi’l-kebîr Ebî Fihr Maḥmûd Muḥammed Şâkir bi-münâsebeti bülûġihi’s-sebʿîn (haz. Eymen Fuâd Seyyid v.dğr.), Kahire 1403/1982, s. 162; Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1987, II, 214; P. E. Walker, Exploring an Islamic Empire-Fatimid History and its Sources, London 2002, s. 150-151, 158, 166, 196; Sezgin, GAS, XV/2, s. 424; Cl. Cahen, “Ibn al-Ṭuwayr”, EI² (İng.), III, 960; Rızâ İnzâbî Nejâd, “İbn Ṭuveyr”, DMBİ, IV, 158-159.