İBNÜ’z-ZÜBEYR es-SEKAFÎ

Zilkade 627’de (Eylül 1230) Ceyyân’da (Jaén) doğdu. Sekizinci ceddi Âsım’dan dolayı Âsımî nisbesiyle de anılır. Tahsiline Ceyyân’da başladı. Ancak şehrin düşman işgaline uğraması üzerine 643’te (1245-46) babasıyla birlikte Mâleka’ya (Malaga) göç etti ve öğrenimini burada sürdürdü. Bir ara dönemin ilim ve kültür merkezi olan Sebte’de (Ceuta) ve hayatının sonuna kadar yaşadığı Gırnata’da (Granada) pek çok hocadan istifade etti. Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Âs (Âsî), Ebü’l-Velîd İsmâil b. Yahyâ el-Ezdî el-Attâr ve Ebü’l-Hasan eş-Şârrî’den kıraat dersi aldı; Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed es-Serrâc, Ebü’l-Hattâb Muhammed b. Ahmed b. Halîl ve Ebü’l-Mecd Ahmed b. Hasan el-Murâdî’den hadis dinledi; Ebü’l-Abbas İbn Fertûn’dan değişik alanlarda faydalandı. İbnü’z-Zübeyr’in -mektuplaşarak icâzet aldıkları dahil- hocalarının sayısı 400 civarında olup (İbn Ferhûn, I, 189) Muhammed Şa‘bânî bunlardan 100 kadarının ismini kaydeder (el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ḳurʾân, neşredenin girişi, s. 132-146). Tefsir, kıraat, hadis, fıkıh ve dil alanındaki yetişkinliğiyle ilim çevrelerinde ön plana çıkan ve telif çalışmaları yanında talebe yetiştirmekle de meşgul olan İbnü’z-Zübeyr’den faydalananlar arasında Ebû Hayyân el-Endelüsî, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Cüzey gibi âlimler zikredilmektedir. İbnü’z-Zübeyr Mâleka’da iken peygamberlik iddiasında bulunan sihirbaz İbrâhim el-Fezârî’nin yalancı ve sahtekâr olduğunu söyleyerek onunla mücadeleye girdi. Bu mücadelede Fezârî’nin yanında yer alan Mâleka emîri, İbnü’z-Zübeyr’in bütün kitaplarını ve hocalarının derslerinde tuttuğu notlarını yağmalattı. Bu olay üzerine Gırnata’ya göç eden İbnü’z-Zübeyr, 671’de (1273) devlet reisi olan Sultan II. Muhammed’in himayesine sığındı. Burada kendisine itibar edildi, kadılık ve ulucami hatipliği görevleri verildi. Fezârî ile mücadelesini onun öldürülmesine kadar sürdüren İbnü’z-Zübeyr 8 Rebîülevvel 708’de (26 Ağustos 1308) Gırnata’da vefat etti.

Mâlikî mezhebinin önde gelen fakihlerinden olan İbnü’z-Zübeyr itikadda Ehl-i sünnet akîdesinin güçlü bir savunucusudur. Nitekim Milâkü’t-teʾvîl’inde Mu‘tezile ve Hâricîler’le çeşitli bid‘at mezheplerinin görüşlerini, özellikle Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ta yer alan i‘tizâlî fikirlerini ve sapık bir tarikat olarak gördüğü Şevziyye’nin tasavvufî anlayışını tenkit etmiştir (Milâkü’t-teʾvîl, neşredenin girişi, I, 69-71).

Eserleri. 1. Milâkü’t-teʾvîl (Milâkü’t-teʾvîli’l-ḳāṭıʿ bi-ẕevi’l-ilḥâd ve’t-taʿṭîl fî tevcîhi’l-müteşâbihi’l-lafẓ min âyi’t-tenzîl). Kur’an’ın tefsirine dair olan eserde, her sûrede aynı veya benzer lafızlarla tekrarlanan âyetler ele alınarak bunların hikmetleri üzerinde durulmuş, bu tür âyetler hakkında uyandırılmak istenen şüpheler giderilmeye çalışılmıştır. Kitap Saîd el-Fellâh (Beyrut 1403/1983) ve Mahmûd Kâmil Ahmed (Beyrut 1985) tarafından iki cilt olarak yayımlanmıştır.

2. el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ḳurʾân. Mushaf’taki sıralarına göre sûreler arası münasebetin ele alındığı eseri Muhammed Şa‘bânî neşretmiştir (Küveyt 1404/1984, 1406/1986; Muhammediye 1410/1990).

3. ez-Zamân ve’l-mekân (nşr. Muhammed b. Şerîfe, Dârülbeyzâ 1413/1993).

4. Şerḥu’l-İşâre li’l-Bâcî. Ali b. Muhammed el-Bâcî’nin usûl-i fıkha dair eserinin şerhidir.

5. Ṣılatü’ṣ-Ṣıla (eẕ-Ẕeyl ʿale’ṣ-Ṣıla li’bn Beşküvâl). Son kısmı Evarista Lévi-Provençal (Rabat 1937), üçüncü cüzü Abdüsselâm el-Herrâs ve Saîd A‘râb (Rabat 1993) tarafından yayımlanmıştır.

6. Bernâmec. Eserde müellifin hocalarının isimleri sayılmış, ikisi hariç diğerlerinden icâzet aldığı belirtilmiştir. Bazı kaynaklarda Muʿcemü şüyûḫihî adıyla yer alan kitap da bu eser olmalıdır.

7. Urcûze fî beyâni meẕhebi’ş-Şevẕiyye (Urcûze fi’r-reddi ʿalâ meẕhebi’ş-Şevẕiyye). Ebû Abdullah eş-Şevziyye’ye nisbet edilen tarikat hakkında yazdığı manzum bir eserdir.

8. Redʿu’l-câhil ʿan iʿtisâfi’l-mecâhil. Yine Şevziyye’ye reddiye olarak kaleme alınan diğer bir eseridir.

Kaynaklarda İbnü’z-Zübeyr’e ayrıca Taʿlîḳ ʿalâ Kitâbi Sîbeveyhi, Kitâbü’l-İʿlâm bimen ḫutime bihi’l-Ḳuṭrü’l-Endelüsiyyü mine’l-aʿlâm, Sebîlü’r-reşâd fî fażli’l-cihâd adlı eserler nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Milâkü’t-teʾvîl (nşr. Saîd el-Fellâh), Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, I, 5-139.

a.mlf., el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Ḳurʾân (nşr. Muhammed Şa‘bânî), Muhammediye 1410/1990, neşredenin girişi, s. 129-164.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1484.

a.mlf., Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ (Altıkulaç), III, 1427-1429.

Safedî, el-Vâfî, VI, 222-223.

İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, I, 188-189.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, I, 188-189.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 32.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 84-86.

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, I, 212-215.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 291-292.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 27-28.

İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, I, 11-12.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 241, 286, 840; II, 1427-1428, 1735, 1813.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 33.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 376-377.

Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-Maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1406/1986, IV, 243-247.

Abdülazîz el-Ehvânî, “Ṣılatü’ṣ-Ṣıla li’bni’z-Zübeyr, eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li’bn ʿAbdilmelik”, Revista, III/1, Madrid 1955, s. 1-17.

Muhammed b. Abdülazîz ed-Debbâğ, “Ṣılatü’ṣ-Ṣıla li’bni’z-Zübeyr”, el-Menâhil, XII/33, Rabat 1985, s. 364-377.

a.mlf., “Ebû Caʿfer Aḥmed b. ez-Zübeyr min ḫilâli kitâbihi’ṣ-Ṣıla li-Ṣılati İbn Beşküvâl”, a.e., XIII/34 (1986), s. 106-120.

Ch. Pellat, “Ibn al-Zubayr”, EI² (İng.), III, 976.

İnâyetullah Fâtihî Nijâd, “İbn Zübeyr”, DMBİ, III, 617-618.