İbrahim Ethem Atnur. Osmanlı idarəçiliyindən Sovet idarəçiliyinə qədər Naxçıvan, 1918-1921 (2013)

İbrahim Ethem Atnur. Osmanlı idarəçiliyindən Sovet idarəçiliyinə qədər Naxçıvan (1918-1921). Azərbaycan dilinə çevirən: Q. İ. Əsgərova; Ön sözün müəllifi: İ. Həbibbəyli; Elmi redaktor: V. Məmmədov. Naxçıvan: “Əcəmi” NPB, 2013, 496 s.

MÜNDƏRİCAT

Türkiyədə Naxçıvan haqqında ilk monoqrafiya … 8
Qısaltmalar … 13
Giriş … 14

I BÖLMƏ

A. ŞƏRQ HƏRƏKATI VƏ TÜRK ORDUSUNUN QAFQAZA DAXİL OLMASI … 19
1. Birinci Dünya müharibəsinin sonlarına yaxın Qafqaz cəbhəsi … 19
2. Ərzincan müqaviləsi … 20
3. Brest-Litovsk sülhü … 22
4. Türk-irəli hərəkatı … 24
5. Trabzon konfransı (14 mart-14 aprel 1918) … 26
6. Türk irəli hərəkatının davamı … 28
7. Batumi konfransında (11 may-4 iyun 1918) Naxçıvan məsələsi … 32

B. Naxçıvanda Türk idarəsinin yaradılması … 36
1. Naxçıvan türk ordusunun gəlişinə qədər … 36
a) İrəvan vilayəti müsəlmanlarının kömək istəmələri … 42
b) Xəlil bəyin Naxçıvana gəlişi və fəaliyyəti … 45
c) Xəlil bəyin kimliyi və Naxçıvan məsələsi … 51
d) Andranikin fəaliyyəti və müsəlman əhaliyə edilən zülmlər … 54
2. Türk ordusunun Naxçıvana gəlməsi … 61
3. Yerli və inzibati təşkilatların yaradılması … 66
4. Türk hərbi hissələrinin Naxçıvana göndərilməsi … 70
a) Hərbi hissələrin yenidən nizamlanması … 73
b) Türk qoşunlarının ermənilərə qarşı apardığı mübarizə … 76
c) Könüllülər dəstəsinin yaradılması … 81

C. TÜRK ORDUSUNUN REGİONU TƏRK ETMƏSİ … 83
1. Regionu tərketmə əmri və görülən hazırlıqlar … 83
2. Bölgəni tərketmə əmri. Xalqın vəziyyəti … 90
3. Türk hərbi hissələrinin regionu tərk etməsi … 94

II BÖLMƏ

ARAZ VADİSİNDƏ FƏRDİ (ayrı-ayrı) HÖKUMƏTLƏR … 98
A. Araz Türk hökuməti … 98
1. Araz türk hökumətinin qurulmasına gedən yol … 98
a) İdarəetmə təşkilatların yaradılması … 98
b) Hərbi təşkilatların yaranması … 101
2. Hökumətin quruluşu … 106
3. Hökumətin hərbi hissələr sahəsində fəaliyyəti … 110
4. Ermənilərə qarşı aparılan mübarizələr … 119
5. Araz-Türk hökumətinin süqutu … 131
6. Araz-Türk hökumətinin Qars Müsəlman Şurası hökumətinə birləşməsi məsələsi … 133

B. NAXÇIVAN HÖKUMƏTLƏRİ … 138
1. Yerli hökumət – “Məhəllə hökuməti” dövrü … 138
2. Milli Şura hökuməti … 143
3. Xanlar “Diktator hökuməti” … 144

III BÖLMƏ

NAXÇIVANDA İNGİLİS VƏ ERMƏNİ İDARƏÇİLİYİ, AMERİKA GENERAL QUBERNATORLUĞUNUN YARADILMASI TƏŞƏBBÜSLƏRİ … 155

A. NAXÇIVANDA İNGİLİS İDARƏÇİLİYİ … 155
1. İngilis hərbi qubernatorluğunun təşkili … 155
2. Naxçıvanda ingilislərin fəaliyyəti … 159
3. İngilis siyasətində dəyişiklik və Naxçıvanın Ermənistana verilməsi məsələsi … 163
a) Xan Təkinskinin fəaliyyəti və Azərbaycanın mövqeyi … 169
b) Naxçıvan əhalisinin ingilis və erməni hakim dairələri ilə görüşləri və ilhaqa etirazı … 171
4. İngilislərin Naxçıvanı tərk etməsi … 181

B. NAXÇIVANDA ERMƏNİ İDARƏÇİLİYİ … 185
1. Naxçıvanın ermənilər tərəfindən işğalı … 185
2. Naxçıvanda erməni idarəetmə sisteminin qurulması … 189
3. Erməni idarəçiliyinin fəaliyyəti … 191
a) Vedi döyüşləri … 194
b) Araz vadisi müsəlmanlarınının kömək istəmələri və hadisələrin Türkiyədə və Azərbaycanda əks-sədası … 198
4. Naxçıvanda azadlıq mübarizəsinə hazırlıqlar … 204
5. Naxçıvanda döyüşlər və erməni idarəçiliyinin sonu … 208
6. Ermənistanda təlaş və müttəfiqlərin fəaliyyəti … 213

C. NAXÇIVANDA AMERİKA VALİLİYİNİN YARADILMASI PLANI … 217
1. Amerikalıların Qafqaza gəlməsi. Naxçıvanla bağlı fəaliyyətlər və siyasətləri … 217
2. Naxçıvanda bitərəf bölgənin elanı və Amerika valiliyinin yaradılması cəhdləri … 220
a) Naxçıvan və ətraf müsəlmanların Amerika Valiliyinin (general-qubernatorluğunun) təşkilinə münasibəti … 228
b) Polkovnik Riyin Naxçıvana gəlməsi və Haskel planının qüvvədən düşməsi … 229

IV BÖLMƏ

NAXÇIVAN TÜRKİYƏ VƏ AZƏRBAYCANIN NƏZARƏTİ ALTINDA … 235

A. Naxçıvanda Türkiyə və Azərbaycanın nüfuzu … 235
1. Türkiyə-Naxçıvan münasəbətləri … 235
a) Türkiyə üçün Naxçıvanın əhəmiyyəti … 235
b) Naxçıvanlıların Türkiyəyə münasibəti … 237
c) Naxçıvan məsələləri və Türkiyə … 239
d) Xəlil bəyin Naxçıvana göndərilməsi … 242
2. Azərbaycan üçün Naxçıvan məsələsi … 244
3. Azərbaycan-Naxçıvan münasibətləri … 246

B. NAXÇIVANDA YERLİ İDARƏ VƏ BÖYÜYƏN HADİSƏLƏR … 253
1. Güc mənbələri … 253
2. İnzibati, hərbi və iqtisadi təşkilat … 255
3. Amerika heyətləri ilə aparılan danışıqlar … 258
4. Mühacir (qaçqın) məsələsi … 262
5. Ermənilərlə mübarizə … 266
a) Əylis (Göqtan) məsələsi … 266
b) Sərhəd döyüşləri … 271
c) Naxçıvan ətrafında erməni zülmü … 274
6. Liderlər arasında gərginlik və idarəetmə sistemindəki mənfiliklər … 280

C. NAXÇIVANA HƏRBİ HİSSƏ GÖNDƏRİLMƏSİ MƏSƏLƏSİ VƏ ERMƏNİLƏRLƏ MÜHARİBƏ … 286
1. Naxçıvana hərbi dəstə göndərilməsi məsələsi … 286
2. Ermənistana qarşı nəzərdə tutulan hücum planları və Naxçıvan … 290
3. Naxçıvanda narahatçılıq və Xəlil bəyin Türkiyəyə qayıtması … 293
4. Mayor Veysəl bəy Naxçıvanda … 295
5. Gözlənilən məğlubiyyət … 297
6. Məğlubiyyətdən sonrakı hadisələr … 302
a) Əhali arasında şayiələr … 302
b) Şahtaxtıda müdafiə hazırlıqları və Naxçıvan Milli Şurasının maneəolma fəaliyyətlərinə türk hərbi dairələrinin reaksiyası … 304
c) Ermənilərə sülh təklifi … 314
7. Şahtaxtının işğalı … 319
8. Naxçıvandakı Azərbaycan hərbi qüvvələri və onların Türkiyəyə gətirilməsi məsələsi … 323

V BÖLMƏ

TÜRK-SOVET MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ NAXÇIVAN (1920-1921 ) … 327

A. Naxçıvanda Türk-Sovet görüşü … 327
1. Türk-Sovet münasibətlərinin başlanması və Qızıl Ordunun Naxçıvana dəvət edilməsi … 327
2. Naxçıvanlıların Türk-Sovet yaxınlaşmasına etirazları … 344
3. Qızıl Ordu Naxçıvan yolunda … 349
4. Gözlənilən görüş … 352

B. QIZIL ORDU NƏZARƏTİNDƏ NAXÇIVAN … 358
1. Naxçıvanda sovetləşmə … 358
a) Revkomun (Naxçıvan İnqilab komitəsi) quruluşu və üzvləri … 358
b) Keçmiş rəhbərlərin aqibəti … 360
2. Türkiyəyə gedən ilk sovet heyəti və Gorus-Naxçıvan yolunun bağlanması … 361
3. Sovet Rusiyası-Ermənistan müqaviləsi (10 avqust 1920) və Naxçıvan … 364
4. Türk Qızıl hərbi hissəsinin müxtəlif fəaliyyətləri … 371
5. Türk Qızıl hərbi hissəsinin ərzaq məsələsi … 374
6. Qızıl Ordu ilə ermənilər arasında döyüşlər … 375

C. NAXÇIVANDA ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜNÜN TƏMİN EDİLMƏSİ … 378
1. Şahtaxtının işğalı üçün hazırlıqlar … 378
2. Naxçıvanda son qələbə … 384

D. GÜMRÜ MÜQAVİLƏSİNƏ GÖRƏ NAXÇIVANIN STATUSU VƏ SONRAKI PROSESLƏR … 389
1. Gümrü müqaviləsinə görə Naxçıvan … 389
2. Gümrü müqaviləsinə görə Naxçıvandakı dəmiryollarından ermənilərin istifadəsi üçün görülən işlər … 393
3. Naxçıvanın Ermənistana bağlanması məsələsi … 394
a) Sovet Azerbaycanın Ermənistana hədiyyəsi … 394
b) Naxçıvanlıların etirazı … 396
c) Naxçıvanın Ermənistana verilməsinə Türkiyənin
münasibəti … 398
d) Veysəl bəy və Vəlibəyov mübarizəsi … 401
4. Naxçıvanda türk-rus gərginliyi … 416
5. Naxçıvan əhalisinin bolşeviklərə qarşı üsyanı … 421

E. MÜQAVİLƏLƏRLƏ NAXÇIVANIN STATUSUNUN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ … 423
1. Moskva müqaviləsi və Naxçıvan … 423
a) Türk hərbi hissəsinin Naxçıvanı tərk etməsi … 428
2. Qars müqaviləsi və Naxçıvan … 429

Nəticə … 432
Biblioqrafiya … 435
Kataloq … 446