İDRÎS İMÂDÜDDİN

794 (1392) yılında Yemen’de, Harâz dağlarının zirvesindeki İsmâilîler’e ait Şibâm Kalesi’nde doğdu. Burada İsmâilî kültür çevresi içinde yetişti. 832’de (1429) amcası Ali b. Abdullah’a halef olarak on dokuzuncu “dâî-i mutlak” unvanını aldı ve vefatına kadar kırk yıl süreyle Yemen Tayyibî-İsmâilîler’in liderliğini yaptı. Gāib imam Tayyib b. Âmir-Biahkâmillâh adına hareket ettiğine inanılan ve cemaat üzerinde en yüksek otoriteyi temsil eden dâî-i mutlak sıfatı ile Yemen’de büyük bir mücadele yürüten İdrîs İmâdüddin, Resûlî Hükümdarı Zâhir’in de yardımıyla Zeydîler’in hâkim olduğu pek çok kaleyi zaptetti. 858’de (1454) Resûlîler’in elinde bulunan Aden ve Zebîd’i işgal ederek Güney Yemen’in hâkimi olan Tâhirîler’den Ali ve Âmir’in dostluklarını kazanan İdrîs, bu bölgelerde ele geçirdiği yerleri muhafaza etmeyi başardı. Bunun dışında Hindistan’a yöneldi. Hindistan’da Tayyibî-İsmâiliyye’nin gelişmesi için propaganda merkezleri kurdu. Mezhep, özellikle Gucerât’ta onun faaliyetleri sonucunda büyük bir gelişme gösterdi. İdrîs, 19 Zilkade 872’de (10 Haziran 1468) merkez edindiği Şibâm’da vefat etti. Onun ölümünden sonra dâî-i mutlak makamına sırası ile oğulları Hasan ve Hüseyin ile torunları Ali ve Muhammed geçti.

Eserleri. 1. ʿUyûnü’l-aḫbâr ve fünûnü’l-âs̱âr. Resûl-i Ekrem’in sîretiyle Hz. Ali’den itibaren İsmâiliyye imamlarının biyografilerini, İsmâliyye davetinin başlangıcından Tayyibî-İsmâilîler’in yirmi birinci imam kabul ettikleri Ebü’l-Kāsım et-Tayyib’in gaybeti ve Müsta‘lîler’in Yemen’de ortaya çıkışına kadar olan dönemini anlatan yedi ciltlik bir eserdir. Eserin cilt sayısıyla İsmâilîler’ce mukaddes kabul edilen yedi rakamı arasındaki paralellik dikkati çekmektedir. Büyük bir kısmı günümüze kadar gelemeyen erken Fâtımî devri müelliflerinin eserlerinden nakiller ihtiva eden ʿUyûnü’l-aḫbâr, İsmâilî daveti ve Fâtımî Devleti tarihi hakkında önemli bir kaynak olarak kabul edilmektedir. Eserin IV, V ve VI. ciltleri Mustafa Gālib tarafından yayımlanmış (Beyrut 1973-1978), V. ile VI. cildin bir kısmı Mustafa Gālib’in neşrini eleştiren Muhammed el-Ya‘lâvî tarafından Târîḫu’l-ḫulefâʾi’l-Fâṭımiyyîn bi’l-Maġrib adıyla tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1985). Ferhât ed-Deşrâvî de V. ciltten seçtiği bölümleri Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye bi’l-Maġrib adı altında yayımlamıştır (Tunus 1979).

2. Zehrü’l-meʿânî. Allah’ın varlığı, birliği, isimleri, sıfatların nefyi, yaratma, levh, heyûlâ, sûret, maden, nebat ve canlılar, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlerin ve özellikle Resûl-i Ekrem’in makamı, onun vasîsi ve halifesi olarak Hz. Ali, Fâtıma, Hasan ve Hüseyin, imâmetin Hüseyin nesline aidiyeti, imam ve imâmet kavramı gibi konuları ele alan eser İsmâiliyye kelâm ve felsefesinin en önemli kaynaklarındandır. Eserin başlıca kaynakları İhvân-ı Safâ risâleleriyle Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân, Ebû Ya‘kūb es-Sicistânî, Hamîdüddin el-Kirmânî ve Yemenli dâîler İbrâhim b. Hüseyin Hâmidî ile Ali b. Muhammed el-Velîd gibi Bâtınî-İsmâilî kelâmcılarının kitaplarıdır. Kitabın on yedinci bölümünün bir kısmının metni ve İngilizce tercümesi Wladimir Ivanow (The Rise of Fatimids, s. 47-80 [metin], s. 232-274 [tercümesi]), tamamı ise Mustafa Gālib (Beyrut 1991) tarafından neşredilmiştir.

3. Nüzhetü’l-efkâr fî men ḳāme bi’l-Yemen mine’l-mülûki’l-kibâr ve’d-duʿâti’l-aḫyâr. Yemen’in, Suleyhîler’in yıkıldığı 492’den (1099) 853 (1449) yılına kadarki dönemini anlatan eser, Yemen İsmâilî davetine dair en önemli kaynak olarak kabul edilir (Târîḫu’l-ḫulefâʾi’l-Fâṭımiyyîn, neşredenin girişi, s. 16). Hindistan’daki Tayyibî davetine dair bilgilere de yer verilen eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (AY, nr. 3521).

4. Ravżatü’l-aḫbâr fî ḥavâdis̱i’l-Yemeni’l-kibâr. Bir önceki eserin devamı mahiyetinde olup 853-870 (1449-1465) yılları arasındaki olayları ihtiva etmektedir.

5. Dîvânü Seyyidinâ İdrîs b. el-Ḥasan. Hz. Peygamber ile Hz. Ali ve diğer İsmâilî imamlar, babası, amcazadesi Esedüddin ve çağdaş dâîler için yazdığı methiyelerden meydana gelir.

Müellifin diğer eserleri de şunlardır: Żiyâʾü’l-beṣâʾir ve zübdetü’s-serâʾir, Risâletü îżâḥi’l-iʿlâm fî kemâli ʿiddeti’ṣ-ṣıyâm, Risâletü müdḥıḍati’l-bühtân ve mûḍıḥati’l-ḥaḳ fî ṣavmi şehri ramażân, er-Risâletü’l-mevsûme bi-mûḍıḥati’t-telbîs ve dâhidati’t-tedlîs fi’r-reddi ʿalâ baʿżi’l-muʿaṭṭılîn, Risâletü ʿâṣımeti nüfûsi’l-mühtedîn, Risâletü’l-beyân limâ vecebe fî teʾvîli şehri receb, Risâletü hidâyeti’ṭ-ṭâlibîn ve iḳāmeti’l-ḥücceti ve îżâḥi’l-ḥaḳḳı’l-mübîn fî cevâbi’l-mâriḳīn min ehli’l-Hind, Risâletü żiyâʾi’l-ebṣâr ve cilâʾi’l-efkâr, Teʾvîlü ems̱âli’l-Ḳurʾân (bu eserlerin bulunduğu kütüphaneler ve muhtevaları hakkında bk. Poonawala, Biobibliography, s. 169-175).

BİBLİYOGRAFYA

İdrîs İmâdüddin, ʿUyûnü’l-aḫbâr (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1975, neşredenin girişi, IV, 5-19.

a.mlf., a.e.: Târîḫu’l-ḫulefâʾi’l-Fâṭımiyyîn bi’l-Maġrib: el-Ḳısmü’l-ḫâṣ min kitâbi ʿUyûni’l-aḫbâr (nşr. Muhammed el-Ya‘lavî), Beyrut 1985, neşredenin girişi, s. 5-19.

a.mlf., Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye bi’l-Maġrib (nşr. Ferhat ed-Deşrâvî), Tunus 1979, neşredenin girişi, s. 5-17.

a.mlf., Zehrü’l-meʿânî (nşr. Mustafa Gālib), Beyrut 1991, neşredenin girişi, s. 5-9.

İsmâil b. Abdürresûl el-Üceynî, Fehresetü’l-kütüb ve’r-resâʾil (nşr. Ali Nakī Münzevî), Tahran 1344 hş./1966, s. 34, 44, 73-77, 85, 97, 103, 116, 150-151, 239-242, 275-277.

W. Ivanow, A Guide to Ismaili Literature, London 1933, s. 62-65.

a.mlf., Ismaili Literature, Tahran 1963, s. 77-82.

a.mlf., Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta 1942, s. 47-80, 232-274.

Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 279.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 216.

Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 180-183.

I. K. Poonawala, Biobibliography of Ismâʿīlī Literature (ed. T. Joseph), California 1977, s. 169-175.

a.mlf., “Idrīs b. el-Ḥasan”, EI² Suppl. (İng.), s. 407.

Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1400/1980, II, 247.

Farhad Daftary, The Ismā‘īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1990, s. 92, 227, 258-259, 290-291, 306.

Mes‘ûd Habîbî Mezâhirî, “İdrîs b. Ḥasan”, DMBİ, VII, 339-341.