İKBÂL-i ÂŞTİYÂNÎ

Erâk şehrine bağlı Âştiyân’da doğdu. Asıl adı Abbas’tır. Fakir bir ailenin çocuğu olan İkbal, ailesi 1909’da Tahran’a yerleştikten sonra şehrin zengin ailelerinden Necmâbâdîler’in yardımıyla öğrenim hayatına başladı. 1919’da Tahran Dârülfünunu’ndan mezun oldu ve aynı okulda kütüphane müdür yardımcısı ve Farsça hocası olarak çalışmaya başladı. Daha sonra Tahran’da Dârülmuallimîn-i Âlî’de Farsça, Medrese-i Siyâsî ve Medrese-i Nizâmî’de tarih ve coğrafya hocalığı yaptı. Bu yıllarda Melikü’ş-şuarâ Bahâr, Reşîd-i Yâsemî ve Saîd-i Nefîsî gibi âlim ve yazarlarla tanıştı. Bunların desteğiyle Dânişkede adlı bir dergi yayımladı. Bu dergide ve daha sonra Muhammed Ali Fürûgī, Ebü’l-Hasan-ı Fürûgī, Gulâm Hüseyin Rehnümâ ve Abdülazîm Karîb’le birlikte çıkardığı Fürûġ-i Terbiyet dergisinde yazdığı makalelerle tanınmaya başladı. 1924’te askerî bir heyette kâtip olarak görevlendirilip Paris’e tayin edildi. İran’ın tanınmış âlimlerinden Mirza Muhammed Han el-Kazvînî ile bu yıllarda tanıştı. Paris’te bulunduğu sırada Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne devam ederek buradan mezun oldu.

1929’da İran’a dönen İkbal, yeni kurulan Tahran Üniversitesi tarih profesörlüğüne ve İran Dil Akademisi’ne (Ferhengistân-i Îrân) aslî üye olarak tayin edildi. İran dili, tarihi ve edebiyatı üzerindeki çalışmalarını yönlendirmek üzere 1945’te Yâdigâr adıyla ilmî bir dergi yayımlamaya başladı. Ayrıca İran dili, edebiyatı, tarihi ve kültürüyle ilgili temel metinleri yayımlamak amacıyla Encümen-i Neşr-i Âsâr-ı Îrân adlı bir müessese kurdu. 1949’da İran kültür ateşesi olarak Ankara’ya gönderildi. Aynı görevle İtalya’da bulunduğu sırada vefat etti (10 Şubat 1956). Naaşı İran’a getirilip Tahran’da toprağa verildi.

Eserleri. a) Telif. Ḳābûs-ı Vuşmgîr-i Ziyârî (Berlin 1342/1923); Şerḥ-i Ḥâl-i ʿAbdullāh b. Muḳaffaʿ (Berlin 1306 hş./1927); Ḫânedân-ı Nevbaḫtî (Tahran 1311 hş./1932), Târîḫ-i Mufaṣṣal-ı Îrân ez İstîlâ-yı Moġol tâ İʿlân-ı Meşrûṭiyyet I: ez Ḥamle-yi Cengiz tâ Teşkîl-i Devlet-i Timûrî (Tahran 1312 hş./1933); Müṭâlaʿât-ı der Bârâ-yı Baḥreyn ve Cezâyir ve Sevâḥîl-i Ḫalîc-i Fars (Tahran 1328 hş./1949); Vizâret der ʿAhd-i Selâṭîn-i Büzürg-i Selcûḳī (nşr. M. Takī Dânişpejûh – Yahyâ Zükâ’, Tahran 1338 hş.).

b) Metin Neşri. İbnü’l-Mu‘tez, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ (London 1929); Reşîdüddin Vâtvât, Ḥadâʾiḳu’s-siḥr fî deḳāʾiḳi’ş-şiʿr (Tahran 1309 hş./1930); Ebü’l-Meâlî Muhammed el-Hüseynî, Beyânü’l-edyân (Tahran 1312 hş./1933); İbn Şehrâşûb, Meʿâlimü’l-ʿulemâʾ (Tahran 1313 hş./1934); Murtazâ b. Dâî er-Râzî, Tebṣıratü’l-ʿavâm fî maʿrifeti maḳālâti’l-enâm (Tahran 1313 hş./1934); Hindûşah b. Sencer-i Nahcıvânî, Tecâribü’s-selef (Tahran 1313 hş./1934); Firdevsî, Şâhnâme (II-VI. ciltler, Tahran 1314 hş./1935); İbn İsfendiyâr, Târîḫ-i Ṭaberistân (Tahran 1330 hş./1941); Ubeyd-i Zâkânî, Külliyât (Tahran 1321 hş./1942); Cüneyd-i Şîrâzî, Şeddü’l-izâr fî ḥaṭṭi’l-evzâr ʿan züvvâri’l-mezâr (Tahran 1328 hş./1949).

c) Tercüme. Reginald Stuart Poole, The Coins of the Shahs of Persia (London 1887, Ṭabaḳāt-ı Selâṭîn-i İslâm adıyla, Tahran 1312 hş./1933); Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî, es-Sîretü’l-felsefiyye (Sîret-i Felsefe-i Râzî adıyla, Tahran 1315 hş./1936); Jean-Baptiste Feuvrier, Trois ans à la cour de Pers (Se Sâl der Derbâr-ı Îrân adıyla, Tahran 1326 hş./1947).

Muhammed Debîrsiyâkī, İkbâl-i Âştiyânî’nin Dânişkede, Nevbahâr, Fürûġ-ı Terbiyet, Uṣul-i Taʿlîm, Ḳava ve Îrânşehr gibi dergilerde yayımlanan makalelerini derleyerek Mecmûʿa-i Maḳālât-ı ʿAbbâs İḳbâl-i Âştiyânî adıyla yayımlamıştır (Tahran 1350 hş./1971).

BİBLİYOGRAFYA

Îrec Efşâr, Yâdbûd-i Heftümîn Sâl-i Vefât-i ʿAbbâs İḳbâl Şerḥ-i Aḥvâl ve Fihrist-i Âs̱âr, Tahran 1340 hş., s. 1-9.

a.mlf., “Eqbāl-ı Āştīānī”, EIr., VIII, 518-520.

Mecmûʿa-i Maḳālât-ı ʿAbbâs İḳbâl-i Âştiyânî (nşr. M. Debîrsiyâkī), Tahran 1350 hş.

M. Muhît Tabâtabâî, “Maṭbûʿât u İḳbâl Âştiyânî”, Râhnümâ-yi Kitâb, XIX/1-3, Tahran 1355 hş., s. 10-20.

Mahmûd Necmâbâdî, “Üstâdem ʿAbbâs İḳbâl”, a.e., s. 602-608.

DMF, I, 182-183.