İKTİDÂR

Sözlükte “bir şeyi yapmaya gücü yetmek, yapabilmek” anlamına gelen iktidâr kelimesi, bedî‘ ilminde “şairin veya edibin bir mânayı çeşitli edebî türlerle ifade etmesi” mânasında kullanılır. Bu edebî sanattan ilk defa İbn Ebü’l-İsba‘ (ö. 654/1256) Taḥrîrü’t-Taḥbîr adlı eserinde bahsetmiş (s. 582) ve buna tasarruf adını vermiş, daha sonra yazdığı Bedîʿu’l-Ḳurʾân’da (s. 289) tasarruf yerine iktidâr kelimesini kullanmıştır. Belâgat kitaplarında Kur’an’da geçen, “âyetleri muhtelif ifade tarzları ve üslûp şekilleriyle çeşitli edebî ve belâgī türlerle dile getirmek” anlamına da gelen “tasrîfü’l-âyât” tabiriyle (el-En‘âm 6/46, 65, 105; el-A‘râf 7/58) bu sanata işaret edildiği belirtilmektedir. Îcâz-ıtnâb-müsâvât gibi üslûplar ve hakikat-mecaz, teşbih, temsil, istiare gibi edebî sanatlarla örülen, böylece çeşitli zekâ ve anlayış seviyesine sahip insanlara hitap edebilen Kur’an kıssaları, cennet, cehennem tasvirleri bu sanatın en güzel örnekleridir.

İmruülkays’ın çeşitli keder ve üzüntüleriyle insanın üzerine çöken ve bitmek bilmeyen gecenin uzunluğunu hakikat-mecaz (istiare), teşbih, îcâz, kinaye ve irdâf türleriyle ifade eden aşağıdaki beyitleri bu konunun meşhur örnekleridir: ألا أيّها الليل الطويل ألا انجل / بصبح وما الإصباح منك بأمثل (Ey uzun gece, hey açıl bir sabahla! Gerçi sabah da senden daha iyi değil ya bana! [hakikat ve îcâz]); فيالك من ليل طويل كأنه / بكل مغار الفتل شدّت بيذبل (Vah şu uzun gecenin elinden! Sanki güçlü halatlarla Yezbül dağına bağlanmış [hakikat, îcâz ve teşbih]); كأنّ الثريّا علّقت في مصامها / بأمراس كتّان إلى صمّ جندل (Sanki Süreyyâ takım yıldızı, yerlerinde sabit duran halleriyle, güçlü keten halatlarla yalçın kayalara bağlanıp asılmış gibidir [teşbih]); وليل كموج البحر أرخى سدوله / عليّ بأنواع الهموم ليبتلي // فقلت له لمّا تمطّى بصلبه / وأردف أعجازًا ونآء بكلكل (Nice geceler var ki, türlü kederlerle benim acılara dayanma gücümü sınamak için deniz dalgaları misali perde perde karanlıklarını üzerime salmıştır. [Sanki çökmüş bir deve misali] yere sırtını yayıp arkasını uzatarak göğüs gerince [yerine serilip kalkmak istemeyen bir deve misali gece geçmek bilmeyince] ona dedim ki … [teşbih, istiare, kinaye, irdâf]).

BİBLİYOGRAFYA

Tehânevî, Keşşâf, II, 1183.

İmruülkays, Dîvân (nşr. Hasan es-Seydûbî), Kahire, ts. (Matbaatü’l-istikāme), s. 151-152.

Kudâme b. Ca‘fer, Naḳdü’ş-şiʿr (nşr. M. Abdülmün‘im Hafâcî), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 86.

Ebü’l-Hasan İbn Tabâtabâ el-Alevî, ʿİyârü’ş-şiʿr (nşr. Abbas Abdüssâtir), Beyrut 1402/1982, s. 32.

Zevzenî, Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’s-sebʿa, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), s. 26-27.

İbn Ebü’l-İsba‘, Taḥrîrü’t-Taḥbîr (nşr. Hifnî M. Şeref), Kahire 1383/1963, s. 582-583.

a.mlf., Bedîʿu’l-Ḳurʾân (nşr. Hifnî M. Şeref), Kahire 1392/1972, s. 289-291.

İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, er-Ravżü’l-merîʿ fî ṣınâʿati’l-bedîʿ (nşr. Rıdvân b. Şakrûn), Dârülbeyzâ 1985, s. 167.

Şehâbeddin Mahmûd, Ḥüsnü’t-tevessül ilâ ṣınâʿati’t-teressül (nşr. Ekrem Osman Yûsuf), Bağdad 1400/1980, s. 315.

Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, Kahire, ts. (Dâru’l-kütüb), VII, 177.

Süyûtî, el-İtḳān, Kahire 1973, II, 87-88.

Ahmed Matlûb, Muʿcemü’l-muṣṭalaḥâti’l-belâġıyye ve teṭavvürüh, Bağdad 1403/1983, I, 273-274; II, 238-239.