Manisa’da Beylikler dönemine ait kitâbeli en eski yapı olan İlyas Bey Mescidi, son cemaat yerinin dış tarafındaki iki kemerin ortasında yer alan mermere işlenmiş üç satırlık kitâbesinde verilen bilgiye göre 764 yılı Cemâziyelevveli başlarında (Şubat 1363 ortaları) Hacı İlyas b. Mehmed tarafından yaptırılmıştır.
Harim kısmı kare planlı ve 7,05 × 7,05 m. boyutlarındadır. Bu bölümün üzerini yüksek kasnaklı bir kubbe örtmekte, kubbeye geçişleri tromplar sağlamaktadır. Mihrabı basit bir niş şeklindedir. Oldukça masif bir yapı olan İlyas Bey Mescidi’nin harim kısmı, doğu ve batı duvarlarına açılmış olan yuvarlak kemerli iki küçük pencereden yeterli ışık alamadığı için loştur. Zeminine dikdörtgen şeklinde tuğlalar döşenmiştir. Üzeri iki küçük kubbe ile örtülü ve yanları duvarlarla kapatılmış olan son cemaat yeri dışarıya yuvarlak iki kemerle açılmaktadır. Bu kemerler iki yanda duvara, ortada ise bodur gövdeli kalın bir sütuna oturmaktadır. Sütun ve üzerindeki akantus (kenger) yapraklı başlık Bizans dönemine aittir. Son cemaat yeri duvarının ortasında küçük bir mihrap nişi bulunmakta olup kapı asimetrik bir şekilde doğu kenarına alınmıştır. Bu dikdörtgen planlı mekânın tabanı ise altıgen şeklinde tuğlalarla döşenmiştir.
Kesme taş ve tuğla kullanılarak inşa edilmiş olan İlyas Bey Mescidi’nde süslemeye rastlanmaz. Cepheler, kubbe eteği ve çatı seviyesinde tuğladan üç sıra kirpi saçakla hareketlendirilmeye çalışılmıştır. Binanın üzeri alaturka kiremit örtülüdür. Yapının son cemaat yerine doğudan bitişik durumda küçük bir çeşme bulunmaktadır. Mimari tasarımı minaresiz biçimde yapılmış olan İlyas Bey Mescidi, tek kubbeli harimi ve son cemaat yeri düzenlemesiyle klasik mescid mimarisinin önemli bir örneğini teşkil etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbrahim Gökçen – M. Çağatay Uluçay, Manisa Tarihi, İstanbul 1939, s. 88.
M. Çağatay Uluçay, Saruhan Oğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar, İstanbul 1940, I, 184-185.
İbrahim Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul 1946, s. 178-180.
Keşfi Karadanışman, Manisa Tarihi Eser ve Kitabeleri, Ankara 1977, s. 8.
Oktay Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (XIV. Yüzyıl), İstanbul 1977, s. 40, 124, 188.
a.mlf., Türk Sanatı II, İstanbul 1984, s. 221.
Gönül Öney, Beylikler Devri Sanatı: XIV-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989, s. 6.
Feridun M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara 1989, s. 87.
Hakkı Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999, s. 26-31.
Nusret Köklü, “Saruhanlılar Devrinde Manisa-I”, Manisa, II/4, Manisa 1983, s. 26-28, 36.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 166-167 numaralı sayfalarda yer almıştır.