Alâeddin tepesinin doğusundaki Kürkçü mahallesinde yer alan ve Ebülfazl Mescidi adıyla da bilinen İplikçi Camii’nin ilk inşa tarihi XIII. yüzyıl başlarına kadar inmektedir. Bu döneme ait mihrap kalıntısının yerinde bulunması, bir vakfiye kaydı ve Ortaçağ kaynaklarında adının geçmesi yapıyı ayrıca önemli kılar. Yapı önceleri ilk bânisinden dolayı Ebülfazl, daha sonra ihyası sebebiyle Ahmed Bey Camii adlarıyla anılmıştır. Eskiden bitişiğinde yer alan Altun-aba (Altın-apa) Medresesi’nin 598 (1202) tarihli vakfiyesinde belirtilen İplikçi Necîbüddin Ayaz’ın medresenin mütevellisi olması ve yakınında da İplikçiler Çarşısı’nın bulunması neticesinde her iki yapı da önce İplikçiler, ardından İplikçi adıyla meşhur olmuştur (Konyalı, s. 414-415).
Genişletilip yenilenerek bugünkü şeklini alan eserin inşa kitâbesi mevcut olmamakla birlikle Âriflerin Menkıbeleri’nde Ahmed Eflâkî’nin şu ifadesi tarihlendirmeye yardımcı olan ipucunu vermektedir: “Seyyid Selâhaddin bir gün Konya’ya geldi, Ebülfazl Mescidi’nde cuma namazında bulundu. O gün Mevlânâ hazretleri vaaz ediyordu.” Buna göre cami, XIII. yüzyılın ortalarından itibaren önemli bir dinî merkez olarak hizmet veriyordu. Esasen bugünkü mihrabın altında bulunan mozaik çini kaplamalı mihrap, eserin XII. yüzyıl sonları ile XIII. yüzyıl başlarına tarihlenmesinde yeterli bir ipucu sayılmaktadır. İbrahim Hakkı Konyalı’ya göre cami, eskiden bitişiğinde yer alan medreseden önce Tebrizli Ebü’l-Fazl Abdülcebbâr tarafından inşa ettirilmiştir. Buna karşılık bazı araştırmacılar, caminin medreseden kısa bir süre sonra medresenin bânisi olan Altun-aba tarafından yapıldığı görüşünü benimsemektedir (Kuran, s. 106; Karamağaralı, s. 26). Kapısı üzerinde bulunan kitâbeye göre yapıyı 733 yılının Receb ayı ortasında (1333 Nisan başı) Kişçi (Somuncu) Mesudzâde Hacı Ebûbekir genişleterek yenilemiştir. 834 (1431) tarihli vakfiyede ise caminin Turgut oğlu Ebülfazl Ahmed Bey tarafından ihya edildiği belirtilmektedir. Bir yangın sonucunda harap olan yapının 992 (1584) yılından önce tüccardan Hacı Emrullah tarafından tekrar tamir ettirildiği bilinmektedir.
Caminin planı ve bitişiğindeki Altun-aba Medresesi’yle olan ilişkisi tartışmalıdır. 1939’daki onarımı sırasında yapılan temizlik hafriyatında bitişiğinde bir başka yapının varlığı ortaya çıkmıştır. Cami muhtemelen bugün mevcut olmayan medreseye duvarından bitişikti. Günümüzde cami duvarında kalıntısı görülen kemer izi medreseye ait olabilir; ancak caminin güney cephe duvarı önünde yapılan kazıda eski bir minareye ait temel kalıntılarının bulunmuş olması, söz konusu kemer izinin ilk camiye ait olabileceğini de akla getirmektedir. Birçok defa onarılan ve caddenin genişletilmesi için bütünüyle yıktırılması dahi düşünülmüş olan yapı, 1945’te Müzeler Müdürlüğü tarafından yapılan restorasyonla son şeklini almıştır. 1951 yılında Konya Müzesi Klasik Eserler Bölümü olarak hizmete sokulan bina 1960 yılının Şubat ayında tekrar cami olarak açılmıştır.
Caminin bugünkü dış görünüşü yanıltıcıdır. Plan ve örtü sistemindeki değişiklik, 733’te (1333) yapılan tamir ve genişletme işlemine bağlanmaktaysa da eski fotoğraflar, kubbelerin 1900’lü yıllardan sonra ortadan kaldırıldığını açıkça göstermektedir. Günümüzde çevresinde yükseltilmiş olan yol ve kaldırımlar dolayısıyla çukurda kalan yapının cephe duvarları ve minare kaidesi iyice yükseltilmiştir. Aynı konumda yer alan bundan önceki minare, nisbeten yüksekçe bir tuğla kaide üzerinde prizmatik geçişli bir pabuç kısmı ile çokgen bir kaval silmeye bağlanıyordu. Bundan sonra tuğla örgülerle devam eden silindirik gövdenin gerçek yüksekliği ve şerefenin orijinal durumu bilinmemektedir. Eski fotoğrafında görülen güdük minarenin XIX. yüzyılda yapılan esaslı bir onarımdan sonra bu şekli aldığı düşünülebilir. Yeni mihrapla birlikte yapıldığı tahmin edilen bu minarenin Selçuklu döneminde çok daha yüksek, tuğla malzemenin yoğun kullanıldığı, mukarnaslı şerefe altı ile daha farklı bir görünümde olduğu anlaşılmaktadır.
Yer yer kesme taş ve tuğla dizileriyle örülü olan duvarlarda yüksek, fakat düzenli sıralarla pencereler açılmış ve iç mekâna yeterli ışık sağlanmıştır. Orta kesimde yükselen üç kubbe sırasıyla tamamlanan kütle kompozisyonu bugünkü masif-prizmatik görünüşünden oldukça farklıydı.
Yaklaşık 30 × 40 m. ölçüsünde dikdörtgen bir alana yerleştirilen yapının plan şeması XIII. yüzyıl Selçuklu camilerinde benimsenen düzene uygundur. Mihrap duvarına göre enlemesine gelişen planda orta sahn biraz daha geniş tutularak vurgulanmıştır. Mihrap duvarına dik yedi nef, birbirine kemerle bağlanan örtü sisteminin altında enlemesine üç koridor halindedir. Girişten sonraki yan mekânlar çapraz tonozlarla, mihrap duvarına bitişik nef beşik tonozla örtülüdür. Ana girişle mihrabı birleştiren eksende üç nef boyunca tekrarlanan üç kubbe planın en karakteristik özelliğidir. Girişten sonra gelen iki kubbe oval formlarıyla az rastlanan örneklerdendir.
Tamamen sıvayla örtülen iç mekânda XIX. yüzyıla ait barok karakterli bir mihrap görülmekle birlikte asıl mihrabın kalıntısı bunun ve döşemenin altında Selçuklu üslûbu ile kendini belli etmektedir. Alttaki mihrap, Anadolu Selçuklu sanatına ait en eski örnek olarak tanımlanmaktadır. Fîrûze ve mor çinilerle geometrik kompozisyonlu çerçeve, yine bunun yanında fîrûze ve lâcivert çinilerle rûmî kompozisyonlu ikinci bir çerçeve görülür. Mihrabın çini işçiliği, renk ve desen zevki, XIII. yüzyılın başlarına tarihlenebilecek bir anlayış ve üslûbu yansıtmaktadır. Değişen mimari duruma karşılık mozaik çinili mihrap ve vakfiyedeki ifadeler, İplikçi Camii’nin Konya’daki Selçuklu dinî mimarisinin erken tarihli örneklerinden biri olarak değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, II, 142.
E. Diez v.dğr., Karaman Devri Sanatı, İstanbul 1950, s. 130-133.
Mehmet Önder, Tarihî-Turistik Konya Rehberi, Konya 1956, s. 35-36.
a.mlf., Konya Camileri, Konya 1960, s. 11-13.
a.mlf., Mevlâna Şehri Konya, Ankara 1971, s. 105-108.
Konyalı, Konya Tarihi, s. 404-415, 819-841.
Konya 1967 İl Yıllığı, Ankara 1967, s. 144.
Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara 1969, s. 106.
Metin Sözen, Anadolu Medreseleri, İstanbul 1972, II, 104-107.
A. Bichet, Les monuments de la principauté de Karaman en Turquie, Paris 1987, s. 42, lv. 35-36.
Halûk Karamağaralı, “The Original Form of Iplikçi Mosque in Konya and its Place in the Turkish Architecture”, The 8th International Congress of Turkish Art, Papers Summaries, Kahire 1987, s. 26.
Kerim Türkmen, Karamanoğulları Devri Kitabeleri (doktora tezi, 1989), Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak., s. 114-115.
Yusuf Küçükdağ – Caner Arabacı, Selçuklular ve Konya, Konya 1994, s. 244-245.
Osman Nuri Dülgerler, Karamanoğulları Dönemi Mimarisi (doktora tezi, 1995), İstanbul Teknik Üniversitesi, s. 96-99.
Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I: Şemseddin Altun-aba, Vakfiyyesi ve Hayatı”, TTK Belleten, XI/42 (1947), s. 197-235.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 373-375 numaralı sayfalarda yer almıştır.