Tam adı İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl olan eser 4 Muharrem 1231 (6 Aralık 1815) tarihinde tamamlanmıştır. Taklit karşıtı ve ictihad yanlısı görüşleriyle tanınan Şevkânî’nin en önemli eserlerinden biri kabul edilen İrşâdü’l-fuḥûl bir giriş, yedi bölüm (maksad) ve bir sonuçtan meydana gelmektedir. Bu bölümler fasıl, bahis ve mesele gibi adlarla alt başlıklara ayrılmıştır. Ancak bu sıralamaya her zaman uyulmadığı, bazan ana bölümlerden sonra bahis (meselâ bk. “Sünnet” bölümü), bab ve fasıl şeklinde ayırım yapıldığı da görülmektedir (meselâ bk. “Emir ve Nehiy” bahsi). Dört fasıldan meydana gelen girişte fıkıh usulünün tarifi, konusu, faydası ve yararlandığı ilimler, hüküm, dil prensipleri ve lafza ilişkin konular incelenmiştir. Ana bölümlerde sırasıyla Kur’an, sünnet, icmâ, emir-nehiy, umum-husus vb., kıyas ve istidlâl, ictihad, teâdül, tercih konuları, sonuç bölümünde ise hakkında delil bulunmayan konularda mubahlığın mı yoksa haramlığın mı asıl olduğu ve kendisine nimet verilen kişinin şükretmesinin gerekli olup olmadığı gibi hususlar ele alınmıştır.
Şevkânî, mezheplerden bağımsız ilmî kişiliğinin bir sonucu olarak bir konuyu incelerken ilgili görüşleri ve delillerini herhangi bir mezhep farkı gözetmeksizin nakleder, zaman zaman bazı görüşleri eleştirir, en sonunda da kendi görüşünü belirtir. Bu özelliğiyle karşılaştırmalı bir fıkıh usulü kitabı niteliği taşıyan İrşâdü’l-fuḥûl’de sadece fıkıh ve fıkıh usulü değil aynı zamanda hadis, kelâm ve Arap dili âlimlerinin görüşlerine de yer verilmiştir. Eserde, usul kitaplarının telifinde takip edilen mütekellimîn ve fukaha metotlarını birleştiren Şevkânî, çoğunluğunu Şâfiî mezhebine mensup hukukçuların oluşturduğu 300’e yakın âlimin görüşünü nakleder. Ancak bazan çok sayıda müellifin adının bir arada zikredilmesi ve önem arzetmeyen görüşlere yer verilmesi eserden istifadeyi güçleştirmektedir.
Bazı âlimlerce el-Baḥrü’l-muḥîṭ’in iyi bir özeti kabul edilen İrşâdü’l-fuḥûl’ün temel kaynakları arasında Gazzâlî’nin eserlerinin yanı sıra Râzî’nin el-Maḥṣûl’ü, İbnü’l-Hâcib’in Muḫtaṣarü’l-Müntehâ’sı ve Bedreddin ez-Zerkeşî’nin el-Baḥrü’l-muḥîṭ’i sayılabilir. Hint yarımadası âlimlerinden Sıddîk Hasan Han’ın “İslâm’da benzeri yazılmamış bir kitap” olarak değerlendirdiği İrşâdü’l-fuḥûl, fıkıh usulüne dair daha sonraki kitaplar için ilham kaynağı olmuş ve özellikle XIX. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan yenilikçi hareketlere ilmî ve fikrî bir zemin teşkil etmiştir.
Sıddîk Hasan Han İrşâdü’l-fuḥûl’ü özetlemiş ve eserine Ḥuṣûlü’l-meʾmûl min ʿilmi’l-uṣûl adını vermiştir (İstanbul 1296). İslâm dünyasının muhtelif bölgelerindeki eğitim kurumlarında ders kitabı olarak okutulan İrşâdü’l-fuḥûl’ün çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1327, 1347, 1349, 1356, 1928, 1930, 1937; nşr. Ebû Mus‘ab Muhammed Sa‘d el-Bedrî, Beyrut 1412/1992). Son neşirde âyet, hadis, sahâbeye ait haberler, şiir ve atasözlerine dair indeksler bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed b. Ali Şevkânî, İrşâdü’l-fuḥûl (nşr. Ebû Mus‘ab Muhammed Sa‘d el-Bedrî), Beyrut 1412/1992.
Sıddîk Hasan Han, Ḥuṣûlü’l-meʾmûl min ʿilmi’l-uṣûl, İstanbul 1296.
a.mlf., el-ʿİḳlîd li-edilleti’l-ictihâd ve’t-taḳlîd (Mezheplerin Doğuşu ve İçtihad Tartışması içinde, trc. Şükrü Özen), İstanbul 1987, s. 305.
Serkîs, Muʿcem, II, 1160.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 818.
Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 540.
Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmü usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1985, tercüme edenin girişi, s. 176-177.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 184.
Abdülganî Kāsım Gālib eş-Şerecî, el-İmâmü’ş-Şevkânî ḥayâtühû ve fikrüh, Beyrut 1988, s. 195.
Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s. 313.
Şa‘bân Muhammed İsmâil, el-İmâmü’ş-Şevkânî ve menhecühû fî uṣûli’l-fıḳh, Devha 1409/1989, s. 34.
Hüseyin b. Abdullah el-Amrî, el-İmâmü’ş-Şevkânî râʾidü ʿaṣrih, Beyrut 1411/1990, s. 166-261.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 458 numaralı sayfada yer almıştır.