İSFAHÂNÎ, Muhammed b. Mahmûd

616’da (1219) babasının saltanat nâibi olduğu İsfahan’da doğdu ve burada öğrenim gördü. Moğollar’ın İsfahan’ı işgal etmesi üzerine Bağdat’a gitti. Sirâceddin el-Hiraklî’den fıkıh ve Tâceddin el-Urmevî’den diğer dinî ilimleri okudu. Bir ara Anadolu’ya geçerek Esîrüddin el-Ebherî’den felsefe ve mantık dersleri aldı. Ardından Halep’e gitti ve Tuğrul b. Abdullah el-Muhsinî’den hadis okudu. 650 (1252) yılından sonra Dımaşk’ta çeşitli âlimlerle ilmî münazaralarda bulundu.

Öğrenimini tamamlayarak Mısır’a giden ve sırayla Menbic, Kūs ve Kerek’te kadılık yapan İsfahânî daha sonra Kahire’ye yerleşti; Meşhed-i Hüseyin ve Sâhibiyye Medresesi’nde ders verdi. Meşhed-i Şâfiî’de muîd olarak görev yaparken kendisi gibi Kūs’tan Kahire’ye gelen İbn Dakīkul‘îd’in buraya müderris tayin edilmesi üzerine hocalık görevinden ayrıldı. Kaynaklardaki çeşitli bilgilerden İsfahânî ile İbn Dakīkul‘îd arasında bir geçimsizliğin bulunduğu anlaşılmaktadır (Sübkî, VIII, 101; İbn Kādî Şühbe, II, 200).

Kelâm, usul, mantık, cedel, sarf, nahiv, şiir ve Arap edebiyatı hakkında derin bilgi sahibi olan İsfahânî’nin fıkıh ve hadiste yeterli olmadığını ileri sürenler varsa da (Safedî, V, 12; Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 240) dönemindeki pek çok âlim, onun bilhassa usûl-i fıkıhta üstün bir mevkiye sahip bulunduğunu belirtmektedir (İbn Kādî Şühbe, II, 201). İsfahânî, 20 Receb 688 (9 Ağustos 1289) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Karâfe Kabristanı’na gömüldü. İbn Kesîr 672 (1273), Süyûtî ise 678 (1279) yılında öldüğünü kaydetmektedir.

Eserleri. 1. el-Kâşif ʿani’l-Maḥṣûl fî ʿilmi’l-uṣûl. Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl adlı eserinin şerhi olup İsfahânî’nin ölümü üzerine “Kitâbü’l-Ḳıyâs” bölümünde kalmıştır (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 430; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 498). Gazzâlî’nin el-Müstaṣfâ’sının girişinde bulunan mantıkla ilgili kısmı özetleyerek şerhinin mukaddimesine koyan İsfahânî, el-Maḥṣûl’ün çeşitli şerh ve muhtasarlarından yararlanmıştır. En önemli kaynakları arasında Sirâceddin el-Urmevî’nin el-Ḥâṣıl’ı ile Şehâbeddin el-Karâfî’nin Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl’ü yer almaktadır.

2. el-Ḳavâʿidü’l-külliyye. Usûlü’d-dîn, fıkıh, usûl-i fıkıh, hilâf ve mantıkla ilgili genel kurallardan bahseden eser beş bölümden (fen) meydana gelmektedir (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471; Cârullah Efendi, nr. 827).

Bundan başka, müellifin mantık hakkında Ġāyetü’l-maṭlab adlı bir eserinin daha bulunduğu belirtilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî, el-Kâşif ʿani’l-Maḥṣûl fî ʿilmi’l-uṣûl, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 430, vr. 1^b-2^a.

a.mlf., el-Ḳavâʿidü’l-külliyye, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 827, vr. 1^a.

Fahreddin er-Râzî, el-Maḥṣûl (nşr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî), Riyad 1399/1979, neşredenin girişi, I, 59-60.

Zehebî, el-ʿİber, III, 367-368.

Safedî, el-Vâfî, V, 12.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, IV, 38.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 208.

Sübkî, Ṭabaḳāt, VIII, 100-102.

İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 155-157.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 315.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 199-201.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 382.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 240.

a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 542-543.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1359, 1615, 1880.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 406-407.

Fuâd Seyyid, Fihristü’l-maḫṭûṭât, Kahire 1382/1962, s. 231.