İSKÂFÎ, Ebû İshak

Nehrevan’a bağlı İskâf’ta dünyaya geldi. Yetmiş altı yaşlarında vefat ettiğine dair rivayetler dikkate alınarak 281 (894) yılı civarında doğduğu kabul edilebilir. İskâfî nisbesiyle tanınan diğer şahsiyetlerden ayırt edilmek için Karârîtî diye anılır. İskâfî, Abbâsî Devleti’nde hâciblik, şahnelik, muhtesiplik gibi görevler üstlenmiş olan Muhammed b. Yâkūt’un kâtipliğine tayin edildi (320/932). İbn Yâkūt bir süre sonra yetkilerini ona devretti. 321 (933) yılında İbn Yâkūt ile Ahvaz’a giden askerler arasında bulunan İskâfî’nin o zamana kadar görülmemiş bir şekilde halkın mallarını müsadere etmesi, kapalı dükkânları açtırarak ticaret mallarına el koyması (İbn Miskeveyh, I, 255; İbnü’l-Esîr, VIII, 249) halifeyi rahatsız etti. Bunun üzerine İbn Yâkūt ve kardeşiyle birlikte yakalanıp göz altına alındı (6 Cemâziyelevvel 323 / 13 Nisan 935), evi yağmalanarak paralarına el konuldu. Ancak Bağdat’taki karışıklıklardan istifade eden İskâfî aynı yılın zilhicce (kasım) ayında hapisten kurtuldu.

Müttakī-Lillâh halife olunca (940) Vezir Ebû Abdullah el-Berîdî’yi azletti. Bunu fırsat bilen İskâfî, Berîdîler’in Bağdat’ı terketmesinin ardından idareye hâkim olan Deylemliler’in lideri Kür Tegin’e vezirliğe talip olduğunu bildirdi ve Kür Tegin’in baskısıyla vezâret makamına getirildi (12 Şevval 329 / 10 Temmuz 941), Kür Tegin de başkumandanlığa tayin edildi. Fakat askerlerin desteğini kazanamayınca otuz dokuz gün sonra görevinden uzaklaştırıldı ve Kür Tegin tarafından tutuklandı. Onun, aynı yıl Halife Müttakī-Lillâh’ın Türk askerleriyle birlikte Berîdîler’e karşı düzenlediği seferde yer alması hapiste fazla kalmadığını göstermektedir. İbn Râiḳ emîrülümerâlığa tayin edilince bir süre onun kâtipliğini yapan İskâfî, yeniden vezir olan Abdullah el-Berîdî’nin azledilmesi üzerine ikinci defa vezâret makamına getirildi (8 Cemâziyelevvel 330 / 29 Ocak 942). Ancak kısa bir müddet sonra Berîdîler’in Bağdat’ı istilâ etmesiyle kaçıp gizlenmek zorunda kaldı ve Berîdîler’in Bağdat’ı terketmesinin ardından tekrar vezirliğe getirildi (18 Şevval 330 / 6 Temmuz 942). Sekiz ay sonra Hamdânîler’den Nâsırüddevle’nin baskısı ile halife tarafından görevden alınarak tutuklandı ve malları müsadere edildi. Daha sonra Bağdat’ı terkederek Dımaşk’a yerleşti. Bir süre Hamdânîler’den Seyfüddevle’nin kâtipliğini yaptı. Büveyhî vezirlerinden Ebû Muhammed el-Mühellebî döneminde (950-963) Bağdat’a geri döndü, fakat bir görev almayıp vezir tarafından düzenlenen ilmî ve edebî toplantılara katılmakla yetindi. 348’de (959) Mısır’a giden İskâfî buradan Mekke’ye geçerek hac farîzasını yerine getirdi. Muharrem 357’de (Aralık 967) Bağdat’ta vefat etti.

Müttakī-Lillâh döneminin önemli devlet adamlarından olan İskâfî’nin halife nezdinde büyük itibarı vardı. Bağdat’ta kaldığı zamanlar daima etkin rol oynar ve bazan resmî görevi olmadığı halde hadiselere yön verirdi. İskâfî zulüm ve despotluğuyla tanınmıştır; mal edinme hırsı, görevden alındığı sıralarda mallarının müsadere edilmesine sebep olmuştur. Ahfeş el-Asgar ve diğerlerinden hadis rivayet etmiş, Muhammed b. Ahmed el-Müfîd ve Ebü’l-Hasan el-Cerrâhî de kendisinden rivayette bulunmuştur.

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Bekir es-Sûlî, Aḫbârü’r-Râżî-Billâh ve’l-Müttaḳī-Lillâh (nşr. J. Heyworth-Dunne), Beyrut 1403/1983, s. 31, 64-65, 69, 101, 204-205, 222-223, 228, 230, 244-257.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), IV, 340.

İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem, I, 255, 318-319; II, 18-19, 22-23, 25, 38, 41, 48.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, VI, 51.

Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî, Tekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî (Taberî, Târîḫ [Ebü’l-Fazl], XI içinde), s. 323, 329, 335-336, 365, 387.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VI, 318; VII, 9.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân (Cündî), I, 215.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 249, 305, 375, 379, 384, 397, 404, 406, 468.

İbnü’t-Tıktakā, el-Faḫrî, s. 285.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 105, 107; XVI, 111-112.

Safedî, el-Vâfî, II, 41.

Tevfîk Sultân el-Yûzbekî, el-Vezâre: Neşʾetühâ ve teṭavvürühâ fi’d-devleti’l-ʿAbbâsiyye, Bağdad 1390/1970, s. 199-201, 215-216.

Kitâbü’l-ʿUyûn ve’l-ḥadâʾiḳ fî aḫbâri’l-ḥaḳāʾiḳ (nşr. Ömer es-Saîdî), Dımaşk 1972, IV/1, s. 256, 265, 267; IV/2, s. 360-361, 363; ayrıca bk. İndeks.

Şâkir Mustafa, Mevsûʿatü düveli’l-ʿâlemi’l-İslâmî ve ricâlihâ, Beyrut 1993, I, 360.

K. V. Zetterstéen, “İskâfî”, İA, V/2, s. 1078.

D. Sourdel, “al-Iskāfī”, EI² (İng.), IV, 127.