İSKÂFÎ, Hatîb

Aslen İsfahanlıdır. Hocası Sâhib b. Abbâd’dan nakledilen bir rivayete göre İsfahan esnafından üç kişi dışında âlim yetişmemiştir. Bunlardan biri (Ebû Ali el-Merzûkī) dokumacı, diğeri (Ebû Mansûr b. Mâşide) hallâc, üçüncüsü de (Ebû Abdullah el-Hatîb) ayakkabıcıdır (Yâkūt, IX, 215). İsfahan’dan ayrılıp Rey’e giden ve muhtemelen tahsilini burada tamamlayan İskâfî hatiplik yaptığı için “Hatîb” lakabıyla tanınmıştır.

Eserleri. 1. Dürretü’t-tenzîl ve ġurretü’t-teʾvîl. Kur’ân-ı Kerîm’deki müteşâbih âyetlerin açıklamasına dairdir (Kahire 1327/1909; Beyrut 1393/1973).

2. Mebâdiʾü’l-luġa. İskâfî daha çok Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ı, Ebû Amr eş-Şeybânî’nin Kitâbü’l-Cîm’i, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muṣannef’i, Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî’nin Kitâbü’n-Nevâdir’i ve İbn Düreyd’in Cemheretü’l-luġa’sına dayanarak hazırladığı bu lugatıyla tanınır. Önemli müterâdifleri, eski Arap şiirinde geçen ve özellikle Kur’an tefsiriyle ilgili olan garip kelimeleri, Câhiliye devrinde ay ve hafta günlerinin isimlerini, lafızları bir, anlamları değişik, yahut lafızları ayrı, anlamları aynı olan kelimeleri ihtiva eden eserin benzeri çalışmalar arasında önemli bir yeri vardır. Sarf ve nahivle ilgili i‘lâl, kalb, cem‘ şekilleri, iştikak, ibdâl gibi meseleleri incelemesi, daha önceki sözlüklerde yer almayan bazı kelimeleri ihtiva etmesi eserin diğer özelliklerindendir. Müellif, bu eserinde metot hataları yapmak, bir kısım beyitleri sahiplerine isnat ederken yanılmak, müenneslik ve müzekkerlik gibi konularda dikkatsiz davranmakla eleştirilmiştir. Mebâdiʾü’l-luġa’nın kısmî bir neşrini Mahmûd Şükrî el-Âlûsî (Mecelletü’l-Meşriḳ, sy. 11 [Beyrut 1900], s. 498-502), tam neşrini ise Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî (Kahire 1325/1907) gerçekleştirmiştir.

3. Ḫalḳu’l-insân. İnsan organlarıyla ilgili isim ve sıfatların örneklerle incelendiği eseri Hıdır Avvâd el-Ukl neşretmiştir (Amman-Beyrut 1411/1991).

4. Luṭfu’t-tedbîr fî siyâseti’l-mülûk (nşr. Ahmed Abdülbâkī, Bağdad 1964; Beyrut 1979).

İskâfî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ġalaṭu Kitâbi’l-ʿAyn, el-Ġurre (ediplerin hatalarına dair), Şevâhidü Sîbeveyhi, Naḳdü’ş-şiʿr.

BİBLİYOGRAFYA

Hatîb el-İskâfî, Ḫalḳu’l-insân (nşr. Hıdır Avvâd el-Ukl), Amman-Beyrut 1411/1991, neşredenin girişi, s. 9-12.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IX, 214-215.

Safedî, el-Vâfî, III, 337.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, I, 149-150.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 691; II, 1197, 1555, 1579.

Serkîs, Muʿcem, s. 436.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 491.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 64.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 211.

Muhammed Haseneyn en-Nakvî, “et-Teʾlîfü’l-muʿcemî ve menhecü’l-Ḫatîb el-İskâfî fî teʾlîfi Mebâdiʾi’l-luġa”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXVIII/3, İslâmâbâd 1414/1993, s. 49-78.

a.mlf., “Muʿcemü Mebâdiʾi’l-luġa li’l-Ḫatîb el-İskâfî”, a.e., XXIX/1 (1414/1994), s. 57-90.