İSKENDER BEY MÜNŞÎ

Azerbaycan Türkmenleri’nden olup kaynaklarda İskender eş-Şehîr bi-Münşî, Hâce İskender Bey Münşî ve İskender Bey Türkmen diye anılır. 994’te (1586) Sâin Kale Savaşı’nda Hamza Mirza’nın yanında savaştığında yirmi altı yaşında ve eserini bitirdiği 1038 (1629) yılında yetmiş yaşında olduğuna göre 968’de (1560) doğmuş olmalıdır. Hayatının ilk dönemleri hakkında bilgi yoktur. Ancak gerek tarihçiliği gerekse münşîliği iyi bir öğrenim gördüğünü ortaya koyar. Kādî Ahmed-i Kummî ondan güzel huylu bir kişi olarak söz eder. 995 (1587) yılında, taht üzerinde hak iddia eden Prens Tahmasb Mirza’nın başlattığı ayaklanmayı bastıran gönüllüler arasında yer alan İskender Bey 1001’de (1592-93) I. Abbas’ın sarayına girdi. Bir süre muhasip olarak çalıştıktan sonra Defterhâne-i Hümâyun’a tayin edilip Dîvân-ı Vekâlet’te göreve başladı. Ardından Dîvân-ı İnşâ’ya geçerek sarayın büyük münşîleri arasında yer aldı. Bu sırada İ‘timâdüddevle Hâtim Beg ile oğlu ve halefi Ebû Tâlib Han tarafından himaye edildi. İskender Bey 1043 (1633) yılı dolayında vefat etti.

İskender Bey Münşî’nin asıl şöhreti, I. Şah Abbas’ın adına izâfe ettiği Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî adlı Farsça eserinden gelir. Telifi 1038’de (1629) tamamlanan kitap üç cilt olup bir mukaddime ile iki bölümden ibarettir. Mukaddimede Safevîler’in aslından bahsettikten sonra I. Şah İsmâil, I. Tahmasb, II. Şah İsmâil ve Muhammed Hudâbende dönemi olaylarını özetleyen müellif, “sahîfe” adı verilen bölümlerin birincisinde Şah Abbas’ın doğumundan 1587’de tahta çıkışına kadar geçen hayatı ile devrin olaylarını ele almıştır. İkinci sahîfenin “maksad” denilen iki tâli kısmından ilkinde I. Şah Abbas’ın cülûsundan 1616’ya, ikinci maksadda yine bu hükümdarın 1629’da ölümüne kadar gelen Safevî tarihini anlatmıştır. Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî’nin bazı nüshalarında görülen Şah Sâfî Mirza döneminin (1629-1642) on dört yıllık olaylarının ilk dört senelik kısmını da muhtemelen İskender Münşî kaleme almış, geri kalan on yıllık kısım ise Muhammed Ma‘sûm tarafından yazılmıştır.

I. Şah Abbas devrinin birinci elden kaynağı olan Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî’de sadece Safevî Devleti’nin siyasî olayları değil dönemin sosyal durumu ile ileri gelen devlet adamlarının, bürokratların, şair, edip, hattat vb. sanat erbabının kısa biyografileri de verilmiştir. Eserde ayrıca başta Osmanlı Devleti olmak üzere Kuzey Azerbaycan, Türkistan ve Bâbürlüler’in Safevî Devleti’yle münasebetleri ve Türk medeniyeti hakkında önemli bilgiler vardır. Nitekim kitaptan, devrin Safevî Devleti’nde Türkçe’nin ve Türk edebiyatının büyük etkisinin bulunduğu, hükümdar ailesi, askerî aristokrasi ve orduda Türkçe’nin ana dili olduğu ve Farsça ile birlikte resmî dil olarak sarayda ve divanda kullanıldığı anlaşılmaktadır. Eserde bunun yanında birçok Türk düşünürü, şairi ve edibiyle bunların eserleri de zikredilmektedir.

İskender Bey Münşî eserini resmî evraka, günümüze ulaşmayan eserlere, gözlemlerine ve duyduklarına dayanarak kaleme almıştır. Kitabın düzenli ve açık bir yazım planı vardır. İran tarih yazıcılığında önemli bir yeri olan eser Safevî dönemi tarih yazıcılığının tartışmasız en büyük çalışmasıdır. Yer yer etkili yorumları olan müellifinin ifadesi süslüdür.

Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî, Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın sadrazamlığı zamanında teşkil edilen Tercüme Heyeti üyelerinden Mehmed Nebîh tarafından 1729’da Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu tercümenin İstanbul’da Topkapı Sarayı Müzesi (Revan Köşkü, nr. 1426) ve Nuruosmaniye (nr. 3144) kütüphaneleriyle İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda (nr. 057) nüshaları vardır. B. Dorn, Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî’nin bazı kısımlarını Muhammedanische Quellen zur Geschichte der südlichen Küstenlander des Kaspischen Meeres içinde (IV, 238-442, 510-514) 1850-1858 yıllarında Petersburg’da yayımlamıştır. Eserin bir bütün halinde ilk tab‘ı 1313-1314 hş., zeyli ise Yûsuf Müverrih tarafından 1317 hş. tarihlerinde taş basması olarak Tahran’da yapılmıştır. Îrec Efşâr’ın neşre hazırladığı kitabın ikinci baskısı da gerçekleştirilmiştir (I-III, Tahran 1334-1335 hş./1955-1956). Eseri ayrıca R. M. Savory History of Shāh ʿAbbâs The Great adıyla İngilizce’ye çevirmiştir (I-II, Boulder 1979). İskender Bey Münşî’nin Kitâb-ı Teressül min Münşeʾât-ı Ḫâce İskender Bey Münşî adlı bir eseri daha olup bunun nüshası Leiden Universitätsbibliothek’te mevcuttur (Jong, s. 213-214).

BİBLİYOGRAFYA

İskender Bey Münşî, Târîḫ, müellifin ve neşredenin girişi, I, 1-6.

P. de Jong, Catalogus Codicum Orientalium Bibliothecae Academiae Regiae Scientiarum, Leiden 1862, s. 213-214.

Storey, Persian Literature, I/1, s. 309-314.

Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîḫ-i Teẕkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1350 hş., II, 681-682, 722-723.

Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, III, 263-264.

Aʿyânü’ş-Şîʿa, III, 301-302.

Safâ, Edebiyyât, V/3, s. 1742-1745.

Mehmet İpşirli, “Lale Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri (haz. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1987, s. 34-35.

F. von Erdmann, “Iskender Munschi und sein Werk”, ZDMG, XV (1861), s. 457-501.

Muhammed Hüseyin Rûhânî, “Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî”, DMİ, IV, 39.

M. Fuad Köprülü, “Âzerî”, İA, II, 134.

Mirza Bala, “İskender Bey Münşî”, a.e., V/2, s. 1082-1083.

R. M. Savory, “İskandar Beg”, EI² (Fr.), IV, 136.

a.mlf., “ʿĀlamʾārā-ye ʿAbbāsī”, EIr., I, 796.

a.mlf., “Eskandar Beg Torkamān”, a.e., VIII, 602-603.

“Târîḫ-i ʿÂlemʾârâ-yı ʿAbbâsî”, DMF, I, 596.

Ebü’l-Fazl Hatîbî, “İskender Biyk Münşî”, DMBİ, VIII, 362-366.