Eşref Edip (Fergan), İsmail Hakkı İzmirli, Kâmil Miras ve Ömer Rıza Doğrul’dan oluşan bir yazı heyetinin idaresi altında Âsâr-ı İlmiyye Kütüphanesi’nin yayını olarak neşre başlamıştır. “Muhîtü’l-maârîfi’l-İslâmiyyeti’t-Türkiyye” alt başlığı ve “Türk-İslâm mütehassıs âlimlerden mürekkep bir heyet tarafından telif olunmuştur” kaydıyla yayımlanan ansiklopedinin ilk forması 25 Teşrînievvel 1940 tarihini taşır. On altışar sayfalık formalar halinde İslâm-Türk Ansiklopedisi Mecmuası’nın içinde dergiyle beraber çıkan ansiklopedinin elli formada tamamlanan 798 sayfa hacmindeki ilk cildinde (1941), sona ilâve edilen yirmi dört madde ile beraber “” ile (uzun A) başlayan bütün maddeler tamamlanmıştır. Cildin sonunda yer alan fihristte çeşitli ilim dallarına ait toplam 513 madde ismi yazar adlarıyla beraber yer alır. 74. formada 384 sayfa olarak yarım kalan II. cilt ise normal “A” ile başlayan 370 maddeyi ihtiva eder ve “Abdülganî b. İsmâil b. Abdülganî en-Nablusî” maddesinin yarısına kadar gelir. Latin harfli ansiklopediler için alışılmış olmayan iki ayrı “A” harfine dayalı sistem okuyucuları şaşırtmış, bazı tenkitçilerde birtakım maddelerin atlanmış olduğu kanaatini uyandırmıştır.
İslâm-Türk Ansiklopedisi’nin yayımlanmaya başladığı dönemde Türkiye’de ilmî ve akademik seviyede İslâmî yayın hemen hemen yok denecek durumdaydı. Bu konu, 1-5 Mayıs 1939’da gerçekleştirilen I. Türk Neşriyat Kongresi’nde görüşüldü. Kongreyi takip eden günlerde Maarif Vekâleti, Hollanda’nın Leiden şehrinde İngilizce, Fransızca ve Almanca olmak üzere üç dilde yayımlanan İslâm Ansiklopedisi’nin Türkçe’ye çevrilmesini kararlaştırdı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde bu amaçla bir tercüme bürosu kuruldu. Ancak söz konusu yayın hakkında tamamen şarkiyatçı misyoner zihniyetiyle hazırlandığı, ilmî yanlışlarla ve İslâmiyet’e aykırı kanaatlerle dolu olduğu, tarafgir yaklaşımlarla asılsız iddialara yer verildiği şeklinde basında çıkan yazılar üzerine Maarif Vekâleti eserin aynen tercümesinden vazgeçerek bazı maddelerin tâdil, ikmal ve yeniden telifini kararlaştırdı. Bu şekilde yayımlanmaya başlanan İslâm Ansiklopedisi’ne fasikülleri çıktıkça tenkitler de devam etti. Esasta bu ansiklopedinin tenkidi düşüncesinden doğan İslâm-Türk Ansiklopedisi, böyle bir çalışmada maddelerin nasıl olması gerektiğini ortaya koymak için neşredilmiştir. Ansiklopedi yayın hayatı boyunca, İslâmlık ve Türklük alanında doğru bilgileri ihtiva eden bir eserin ancak müslüman ve Türk müellifler tarafından yazılabileceği, yabancıların hazırladığı bu gibi eserlerin hem yetersiz hem de maksatlı yanlışlarla dolu olduğu, dolayısıyla ihtiyacı karşılayamayacağı fikrini ispata çalışmış, ansiklopedide ve mecmua kısmının hemen her sayısında İslâm Ansiklopedisi’nin orijinal ve Türkçe neşirlerinde görülen yanlışlar tenkit edilmiştir. Ansiklopediyi çıkaranlar, ilk cildin başında yer alan mukaddime mahiyetindeki yazılarında müslüman Türk yazarların da bir ansiklopedi çıkarabileceklerini ısrarla vurgulamışlar, eserin bizzat kendisini bu fikri ispat için delil olarak göstermişlerdir.
Ansiklopedinin I. cildinin başında yer alan yirmi sekiz sayfalık girişte İslâm itikadının temeli, getirdiği inkılâp, ilme ve medeniyete verdiği önem anlatılmış, bugün karşılaşılan meselelerin çözümü için yeni bir hamleye ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. “Esas Programımız” başlıklı yazıda da konularını Kur’an, hadis, İslâm tarihi, İslâm âlimleri, edebiyat, güzel sanatlar, fikir ve din hareketleri ve İslâm’a Türkler’in hizmetinin oluşturacağı ifade edilmiştir. Giriş bölümü, İsmail Hakkı İzmirli’nin kaleme aldığı “İslâm Âleminde Yazılan Ansiklopediler” başlıklı kısımla sona ermektedir.
Mimari ve hatla ilgili birkaç fotoğrafın dışında resimsiz sayılabilecek olan İslâm-Türk Ansiklopedisi’nde bazı maddeler çok ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Kavramlar önce dil açısından, daha sonra da Kur’an’da, hadislerde, fıkıhta, kelâmda, medenî hukukta, tıpta geçen bahisleriyle incelenmiştir. Her maddenin içinde kaynaklar gösterilmiş, ayrıca madde sonuna bibliyografya konmuştur. Bazı maddelerde “Tenkid” veya “İntikad” ara başlığıyla İslâm Ansiklopedisi’ndeki hatalara ve eksiklere işaret edilmiştir. İslâm-Türk Ansiklopedisi’nde yer alan maddelerin eksiksiz ve hacim bakımından birbiriyle dengeli olduğunu söylemek mümkün değildir. Zira alınmış olanlara göre daha başka maddelerin de girmesi gerekirken madde hacimleri arasında da dikkati çekecek kadar ölçüsüzlük vardır.
Mecmuanın 65-66. sayısında verilen bilgiye göre başlangıçta Maarif Vekâleti kütüphaneler için 150’şer sayı satın almakta iken daha sonra bundan vazgeçmiştir. Ayrıca kâğıt teminindeki güçlüklerden, abone bedellerinin tahsil zorluğundan, tanıtım ve dağıtımdaki aksaklıklardan, resmî makamların destek olmayışından bahsedildiği dikkate alınırsa ansiklopedi yayımının bir süre sonra tamamen durmasının malî sıkıntılardan kaynaklanmış olduğu düşünülebilir.
İslâm-Türk Ansiklopedisi’nin çoğu imzalı olan maddelerinin başlıca yazarları şunlardır: Abdülkadir İnan, Ahmet Hamdi Akseki, Süheyl Ünver, Ali Himmet Berki, Ali Nihad Tarlan, Burhan Toprak, Efdaleddin Tekiner, Eşref Edip Fergan, Fahrettin Kerim Gökay, Fatin Gökmen, Hasan Hüsnü Erdem, Hıfzı Timur, İbrahim Hakkı Konyalı, İsmail Hakkı İzmirli, Kâmil Miras, İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Mahmut Bedrettin Yazır, Mazhar Osman Usman, M. Şakir Ülkütaşır, Mehmet Zeki Pakalın, Mustafa Namık Çankı, Necmeddin Okyay, Osman Nuri Ergin, Ömer Nasuhi Bilmen, Ömer Rıza Doğrul, Ragıp Hulusi Özdem, Refik Ahmet Sevengil, Sadettin Nüzhet Ergun, Sıddık Sami Onar, Şemsettin Günaltay, Tâhir Olgun.
Ansiklopedinin içinde yer aldığı derginin 1-77. sayıları on beş günlük, daha sonrakiler haftalık olmakla beraber çıkış tarihlerinde düzensizlik ve atlamalar bulunmaktadır. Asıl ansiklopedi formasının iki yapraklı kapağı görünümünde olan dergi, 50. sayıya kadar hemen hemen sürekli olarak koruduğu bu sayfalarda, daha çok ansiklopediyi ve yazarlarını tanıtan, o formadaki maddenin önemini belirten, abone ve bayilere hitap eden, zaman zaman da ansiklopedi hakkında basında çıkan yazıları iktibas ederek onlara cevap veren bir tanıtım dergisi niteliğindedir. 51-66. sayıları arasında sekiz, daha sonra on altı sayfa olarak çıkan dergide konular yine dinî çerçevede olmakla beraber zenginleşmiş, dünya milletlerinde dinin yeri, İslâm tarihinden parçalar, Batı’da din öğretimi, “Türkiye’de İslâm cemaati teşkilâtı” hakkında anket gibi değişik meseleler yer almıştır. Derginin 100. ve son sayısı Nisan 1948 tarihini taşımaktadır. Bu sayıda ansiklopedinin ve mecmuanın devam edeceği belirtilmişse de ansiklopedi sadece dört forma daha ve eskisi gibi iki yapraklık dergi sayfası içinde verilmekle kalmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İslâm-Türk Ansiklopedisi, İstanbul 1941-48; Eşref Edip [Fergan], İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1940, tür.yer.; Ayhan Aykut, Türkiye’de Ansiklopediciliğin Doğuşu ve Gelişmesi (yüksek lisans tezi, 1989), İÜ Ed.Fak., s. 82-86; Mustafa Kutlu, “İslâm-Türk Ansiklopedisi”, TDEA, V, 1-2.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 57-58 numaralı sayfalarda yer almıştır.