İSMÂİL b. EBÛ ÜVEYS

139’da (756-57) doğdu. Babasının künyesi Ebû Üveys olduğu için İbn Ebû Üveys diye tanındı. Güney Arabistan’da yaşayan Kahtânoğulları’nın Asbah kabilesine mensup olup Medine’de Teym b. Mürre kabilesinin halîfi idi. Babası Abdullah, kardeşi Abdülhamîd, dayısı Mâlik b. Enes, Mâcişûn, Seleme b. Verdân, Abdurrahman b. Ebü’z-Zinâd gibi âlimlerden hadis rivayet etti. Kurrâ-i seb‘adan Nâfi‘ b. Abdurrahman’dan kıraat öğrendi; onun en son vefat eden talebesidir. Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce, Zühlî, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Kuteybe b. Saîd kendisinden hadis rivayet eden pek çok muhaddis arasında yer alır. Medine’nin önde gelen hadisçilerinden sayılan ve Ahmed b. Hanbel’in belirttiğine göre mihne olayındaki tutumu sebebiyle sıkıntı çekenler içinde yer alan İsmâil b. Ebû Üveys 226’da (841) vefat etti. Receb 227’de (Mayıs 842) öldüğü de zikredilmiştir.

Hıfz ve itkān yönünden tenkit edilmesine rağmen hadisleri Nesâî’nin es-Sünen’i dışında Kütüb-i Sitte’de yer alan İsmâil b. Ebû Üveys’ten Buhârî ve Ahmed b. Hanbel övgüyle söz ederken Ahmed b. Hanbel ayrıca onun hakkında “lâ be’se bih” demiş, Ebû Hâtim er-Râzî “sebt” ve “mahallühü’s-sıdk” olarak nitelendirip bazan yanılıp hata ettiğini göstermek üzere de “mugaffel” terimini kullanmıştır. Fakat Nesâî ve İbn Adî, İsmâil b. Ebû Üveys’i zayıf bir râvi olarak değerlendirmiş, Yahyâ b. Maîn de hem onun hem babasının zayıf olduğunu söylemiştir. Başka değerlendirmelerinde ise Yahyâ b. Maîn kendisi hakkında “sadûk” ve “lâ be’se bih” lafızlarını kullanmıştır. İsmâil b. Ebû Üveys’i zayıf kabul edenler zabt yönünden onun kusuru bulunduğunu, hadisleri güzel okuyamadığını, kitabı dışındaki hadisleri rivayet ederken başarılı olamadığını, rivayetleri karıştırdığını, ihtilâf edilen bazı konularda hadis uydurduğunu ileri sürmüşlerdir. Rivayetlerine güvenilemeyeceğini gösteren bu değerlendirmelere rağmen Buhârî ve Müslim’in kendisinden rivayette bulunması onun rivayetlerine olan güveni arttırmış, Zehebî, “Bu iki hadis otoritesi ondan hadis almasaydı rivayetleri hasen derecesine inerdi” demiştir. İbn Hacer de İsmâil b. Ebû Üveys hakkındaki tenkitler haklı da olsa Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ve Ṣaḥîḥ-i Müslim’de ondan yapılan rivayetlerin değerini düşürmeyeceğini, zira bunları güvenilir râvilerin de sahih olarak değerlendirdiğini ifade etmiştir (Tehẕîbü’t-Tehẕîb, I, 312). İbn Hacer ayrıca İsmâil’e yönelik eleştirilerin onun gençlik yıllarıyla ilgili bulunduğunu, sonradan onun bu kusurlarının düzelmiş olabileceğini söylemiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 438.

Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, I, 364.

Nesâî, eḍ-Ḍuʿafâʾ, s. 51.

Ukaylî, eḍ-Ḍuʿafâʾ, I, 87.

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, II, 180-181.

İbn Hibbân, es̱-S̱iḳāt, VIII, 99.

İbn Adî, el-Kâmil, I, 317-318.

Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, III, 124-129.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, X, 391-395.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 409-410.

a.mlf., Mîzânü’l-iʿtidâl, I, 222-223.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 162.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, I, 310-312.