İSNEVÎ

704 (1305) yılında Mısır’ın güneyindeki İsnâ (Esnâ) şehrinde doğdu. Babasından fıkıh, ferâiz ve Arapça okudu. Bu arada Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 721’de (1321) Kahire’ye giderek Kutbüddin es-Sünbâtî, Hatîb el-Kazvînî, Takıyyüddin es-Sübkî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Mecdüddin el-Fîrûzâbâdî, Alâeddin el-Konevî gibi âlimlerden ders okudu. Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü alanlarında devrin tanınmış âlimleri arasında yer aldı. Şâfiî mezhebinin ilk kaynakları ile daha sonraki temel metinleri ve şerhlerine, özellikle Râfiî’nin eş-Şerḥu’l-kebîr’ine ve Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn’ine derin vukufu vardı. Mezhepteki şöhretlerine rağmen Nevevî ile Râfiî’yi eleştirdi ve onları Şâfiî’nin görüşlerini bilmemekle itham etti (meselâ bk. et-Temhîd, s. 53-54, 91, 98, 115, 220, 425). Bu amaçla el-Mühimmât adlı eserini kaleme aldı. Bazı Şâfiî âlimleri de Nevevî’yi anlayamadığını ileri sürerek İsnevî’ye reddiyeler yazdılar.

İsnevî, Memlük Sultanı Nâsır zamanında muhtesipliğe getirildiyse de (759/1358) Vezir İbn Kuzeyne ile arasında meydana gelen bir tartışma sebebiyle 762 (1361) yılında istifa etti. Daha sonra beytülmâl vekâleti görevine tayin edildi. Ancak ilimle meşgul olmak için 766’da (1365) bu görevden de ayrıldı. Cemâleddin İbn Zahîre, Zeynüddin el-Irâkī, Bedreddin ez-Zerkeşî, Sirâceddin İbnü’l-Mülakkın, Ahmed b. İmâd el-Akfehsî ve Kemâleddin ed-Demîrî gibi şahsiyetlere hadis, fıkıh ve Arap edebiyatı okuttu. 18 Cemâziyelevvel 772 (8 Aralık 1370) tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. Nihâyetü’s-sûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl. Kādî Beyzâvî’nin fıkıh usulüne dair eserine yazılan otuzdan fazla şerhin en önemlilerinden biri olup müellif bu eserini, bilhassa cevapsız kalan ya da tatmin edici cevabı bulunmayan soruları halletmek, nakildeki hataları göstermek, İmam Şâfiî’nin görüşünü ortaya koymak, usul kaidelerini fürûdan örneklerle açıklamak, diğer şârihlerin yaptığı yanlışlara dikkat çekmek amacıyla yazdığını belirtir. Şerhin bütünüyle İsnevî’ye ait olmadığı, kardeşi İmâmüddin’in başladığı eseri onun tamamladığı söyleniyorsa da (İbn Hacer, IV, 42) kitabın baştan sona kadar İsnevî’nin usulüne uygun bulunduğu ve tek kalemden çıktığı, özellikle yaptığı itirazlarda bunun daha belirgin olduğu görülmektedir (et-Temhîd, neşredenin girişi, s. 27). İlki İbn Emîru Hâcc’ın et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr adlı eserinin kenarında olmak üzere (I-III, Bulak 1316 → Beyrut 1403/1983) çeşitli defalar basılan Nihâyetü’s-sûl’e (I-III, Beyrut 1405/1984, Şerḥu’l-Bedaḫşî ile birlikte; I-IV, Kahire 1345; Beyrut 1982) İzzeddin İbn Cemâa (Muhammed b. Ebû Bekir) ve Bedreddin Muhammed b. Muhammed el-Bulkīnî birer hâşiye yazmıştır.

2. Zevâʾidü’l-uṣûl ʿalâ Minhâci’l-vüṣûl (nşr. Muhammed Sinân Seyf el-Celâlî, Beyrut 1413/1993; nşr. Hüseyin Mutâvi‘ et-Tertûrî, Riyad 1413/1993). Beyzâvî’nin Minhâc’ında bulunmayıp Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl’ü, Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İḥkâm’ı ve İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ında mevcut olan meseleleri açıklamak üzere kaleme alınmıştır. İsnevî’nin talebelerinden İbrâhim b. Mûsâ el-Enbâsî esere el-Fevâʾid fî şerḥi’z-Zevâʾid adıyla bir şerh yazmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Usul, nr. 471).

3. et-Temhîd fî taḫrîci (istiḫrâci)’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl (Mekke 1353; nşr. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut 1400/1980 → 1407/1987). Usul kaidelerinden hüküm çıkarma yollarını göstermek için yazılan eser türünün önemli örneklerinden biridir. Ancak Şehâbeddin ez-Zencânî ve İbnü’t-Tilimsânî’nin aksine müellif sadece kendi mezhebinin kural ve görüşlerine ağırlık vermiştir.

4. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Abdullah el-Cübûrî, I-II, Bağdad 1390/1970; Riyad 1401/1981). Müellifin kendi dönemine kadar Şâfiî mezhebine mensup 1289 âlimin biyografisini ihtiva eden eser meşhur isim, künye, lakap ve nisbelere göre alfabetik olarak düzenlenmiş, her harfte önce Râfiî’nin eş-Şerḥu’l-kebîr’i ve Nevevî’nin Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn’inde geçen isimler, daha sonra da bu eserlerde bulunmayanlar kaydedilmiştir.

5. el-Kelimâtü’l-mühimme fî mübâşereti ehli’ẕ-ẕimme (nşr. Moshe Perlmann, Ignace Goldziher Mémorial Volume, Jerusalem 1958, II, 172-208). Malî ve idarî bakımdan büyük nüfuz kazanan gayri müslim tebaanın istihdam edilmesine karşı yazılmış bir risâledir.

6. Nihâyetü’r-râġıb fî şerḥi ʿarûżı İbni’l-Ḥâcib (nşr. Şa‘bân Salâh, Kahire 1408/1988; Beyrut 1989).

7. el-Kevkebü’d-dürrî fîmâ yeteḫarrecü ʿale’l-uṣûli’n-naḥviyye mine’l-fürûʿi’l-fıḳhiyye (nşr. Muhammed Hasan Avvâd, Amman 1405/1985).

8. el-Mühimmât fî şerḥi’r-Râfiʿî ve’r-Ravża. Râfiî ve Nevevî’yi tenkit maksadıyla kaleme alınmıştır. Ahmed b. İmâd el-Akfehsî et-Taʿaḳḳubât ʿale’l-Mühimmât’ta ve Ömer b. Reslân el-Bulkīnî Maʿrifetü’l-mülimmât bi-reddi’l-Mühimmât’ta İsnevî’nin görüşlerini eleştirmişlerdir (eser üzerine yapılan diğer çalışmalar için bk. et-Temhîd, neşredenin girişi, s. 29-30). el-Mühimmât’ın çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 132; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye [muhtelif ciltler], nr. 2327, 2328, 2509, 4119, 5730, 5970, 7869, 12320; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 410 [c. I-V]; nr. 497 [c. I-II]; nr. 498).

9. Meṭâliʿu’d-deḳāʾiḳ fî taḥrîri’l-cevâmiʿ ve’l-fevâriḳ. Bazı kaynaklarda el-Levâmiʿ ve’l-bevâriḳ fi’l-cevâmiʿ ve’l-fevâriḳ adıyla da anılır (nşr. Nasr Ferîd Muhammed, baskı yeri ve tarihi yok [Müessesetü’t-teâvüni’l-câmiî]). Eser, Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde Mehmet Karakaş tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.

10. et-Tenḳīḥ (fîmâ yeridü) ʿale’t-Taṣḥîḥ (et-Tenḳīḥ li-müşkilâti’t-Taṣḥîḥ). Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı eserindeki görüşleri değerlendirip sahih olanlarla tercih edilenleri tesbit için Nevevî’nin yazdığı Taṣḥîḥu’t-Tenbîh’i ikmal ve tashih amacıyla kaleme alınmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2143).

11. Teẕkiretü’n-nebîh fî Taṣḥîḥi’t-Tenbîh. Nevevî’nin adı geçen eserine dair ikinci bir çalışma olup Muhammed Ukle el-İbrâhim tarafından her iki kitap birlikte neşredilmiştir (I-III, Beyrut 1417/1996).

12. Kâfi’l-muḥtâc. “Kitâbü’l-Müsâḳāt”a kadar Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’in şerhidir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2021-2024; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 734-735, 2603).

13. el-Hidâye ilâ evhâmi’l-Kifâye. İbnü’r-Rif‘a’nın et-Tenbîh üzerine yazdığı Kifâyetü’n-nebîh adlı şerhle ilgili olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (nr. 310, B-25804).

14. Cevâhirü’l-baḥreyn fî tenâḳużi’l-ḥıbreyn. Râfiî ve Nevevî’nin görüşlerindeki çelişkiler hakkındadır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 78, 284, 1091; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2143).

15. Ṭırâzü’l-meḥâfil fî elġāzi’l-mesâʾil (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1338, 7781; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 921, 2871, 22610; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 157, 1445).

16. el-Cevâhirü’l-muḍîʾe fî şerḥi’l-muḳaddimeti’r-Raḥbiyye fi’l-ferâʾiż (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 395).

17. Îżâḥu’l-müşkil min aḥkâmi’l-ḫuns̱a’l-müşkil (Aḥkâmü’l-ḫunâs̱â) (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 1915, 2999; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 7928, 8393). Eser, İbrâhim b. Abdülazîz el-Gusn tarafından Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd’da yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1407/1987).

18. el-Furûḳ ve ḍavʾü ziyâdât ʿalâ Minhâci’ṭ-ṭâlibîn li’n-Nevevî (Ma‘hedü ihyâi’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 248).

İsnevî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir, Naṣîḥatü üli’n-nühâ fî menʿi istiḫdâmi’n-naṣârâ, Telḫîṣü’r-Râfiʿi’ṣ-ṣaġīr (bey‘ bahsine kadar), Telḫîṣü’r-Râfiʿi’l-kebîr, el-Câmiʿ, Şerḥu Envâri’t-tenzîl, Nüzhetü’n-nevâẓır fî riyâżi’n-neẓâʾir, Şerḥu’t-Teshîl li’bn Mâlik (tamamlanmamıştır), Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Şerḥu’t-Tenbîh, el-Baḥrü’l-muḥîṭ, en-Naṣîḥatü’l-câmiʿa ve’l-ḥüccetü’l-ḳāṭıʿa.

BİBLİYOGRAFYA

İsnevî, Zevâʾidü’l-uṣûl ʿalâ Minhâci’l-vüṣûl (nşr. M. Sinân Seyf el-Celâlî), Beyrut 1413/1993, neşredenin girişi, s. 5-151.

a.mlf., et-Temhîd fî taḫrîci’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl (nşr. M. Hasan Heyto), Beyrut 1400/1980, neşredenin girişi, s. 9-40.

a.mlf., Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, I, 5, 185, 458, 571, 601-602; II, 476; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 10-46.

İbn Râfi‘, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas – Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, II, 371-372.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, III, 98-101.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 354-356; IV, 42.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II, 48.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 92-93.

Musannif, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1402/1982, s. 236-237.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 352-353.

Brockelmann, GAL, II, 111; Suppl., II, 107.

Fihrisü Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye, Kahire 1921-63, I, 524, 535, 539, 542; II, 270; III, 186.

Fihrisü’l-Mektebeti’l-Ezheriyye, Kahire 1366/1947, II, 449, 474, 553, 560, 596-597, 610, 611, 621-622.

Fihrisü Maʿhedi iḥyâʾi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, Kahire 1954, I, 312.

Fihrisü Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: el-Fıḳhü’ş-Şâfiʿî, Dımaşk 1383, s. 30, 57-58, 69, 178, 237-238, 285-286.

Abdullah el-Cübûrî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebeti’l-evḳāfi’l-ʿâmme bi-Baġdâd, Bağdad 1393/1973, I, 639.

M. Perlmann, “Notes on Anti-Christian Propaganda in the Mamlūk Empire”, BSOAS, X (1942), s. 843-861.