İSTÂR

Ezherî, Muhibbî ve Cevâlîkī gibi Arap dilcileri “her şeyin dördü ya da dördüncüsü” anlamındaki istâr kelimesinin Farsça çehârdan (dört) geldiğini ileri sürerse de modern kaynaklara göre aslı 4 drahmilik Grek gümüş parası staterdir. Epiphanius’un etimolojik tahliline göre, İbrânî ölçü sisteminde ons iki eşit parçaya ayrılıp terazinin birer kefesine konduğunda denge oluştuğu için her birine “denk” anlamında stater adı verilmiştir (Epiphanius’ Treatise, s. 64). Bu tahlil, Grekçe’deki stathmos (“ağırlık” [?]) veya histemi (“tartmak; doğrulmak, dikilmek”) kelimelerini çağrıştırmaktadır. Arapça’da istâr, önceleri mennin kırkta biri olan miktara denirken anlamı genişleyerek aynı cinsten şeylerin dördünü ifade için kullanılmaya başlanmıştır. Çoğulu esâtir ve esâtîr olan kelimenin Akkadca’sı istatirru şeklindedir. Latince’de de stater ve statera (kıstas) kelimelerine rastlanmaktadır. Müslümanlar arasında özellikle eczacılık ve kuyumculukta kullanılan istârla ibrişim ve pamuk gibi bazı ticarî metâ da tartılırdı.

Galen’e (Câlînûs) (ö. 200) göre 1 stater 4 drahmiye eşittir. 3,3105 gramlık drahmiden hareketle staterin değeri (4 × 3,3105 =) 13,242 gr. olarak bulunur. Epiphanius staterin librenin yirmi dörtte biri, 1m$frac{2}{3}$ librelik İtalya minasının kırkta birine eşit olduğunu bildirmektedir. Ayrıca onun verdiği bilgilerden 1 stater = m$frac{1}{2}$ ons = 4 gümüş denarius = 12 gramma = 72 kırat = 144 arpa eşitlikleri elde edilmektedir. Grek gramması 1,1035 gr. olduğuna göre bu stater de öncekiyle aynı değerdedir. İsidoro (ö. 636), staterin yarım unciæ (ons) veya 3 altın sikkeye (aureos) eşit olduğunu söylemektedir. Sauvaire’e göre onun işaret ettiği ons her biri 3,3105 gramlık 8 drahmi ağırlığındadır ve altın sikke de 4,414 gramlık miskal-dinardır. Böylece istâr yine (8 × 3,3105 ÷ 2 = 3 × 4,414 =) 13,242 gr. olur (JA, III [1884], s. 375).

Endülüslü hekim Zehrâvî (ö. 400/1010) tıpta kullanılan istârın karşılığı olarak 4 miskal, 4,5 miskal, 5 dirhem, 6m$frac{2}{3}$ dirhem, 6 dirhem + 2 dânek, 4 dirhem keyl, 6m$frac{2}{5}$ dirhem keyl gibi farklı değerler bildirildiğini söyledikten sonra birinci şıkkı tercih etmektedir. Zehrâvî ayrıca miskal için 1 drahmi veya 3 gramma, drahmi içinse 1 dirhem keyl + 1 dânek, 18 kırat, 1 Roma dirhemi veya 15 harrûbe gibi karşılıklar vermektedir (et-Taṣrîf, II, 457, 459; krş. Sauvaire, III [1884], s. 375). Söz konusu miskal drahmiye eşit olunca yine (4 × 18 =) 72 kıratlık, yani (4 × 3,3105 = 4 × 3 × 1,1035 =) 13,242 gramlık istâr elde edilir. İbn Sînâ (ö. 428/1037), hekimlikte kullanılan istârın 6 dirhem + 2 dânek veya 4 miskale eşit olduğunu bildirmektedir (el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, III, 441). İbnü’l-Kuff’a (ö. 685/1286) göre de istâr 6 dirhem + 2 dânekten ibarettir (el-ʿUmde fi’l-cirâḥa, II, 234). İstârın 4 miskal veya 6m$frac{2}{3}$ dirhem olduğuna dair kayıtlar, 4,72 gramlık Arabî miskal ve 2,832 gramlık dirhem nakd esas alındığında doğrulanmaktadır. Bu durumda istârın değeri (4 × 4,72 = 6m$frac{2}{3}$ × 2,832 =) 18,88 gramdır.

Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’ye göre (ö. 387/997) istâr 257m$frac{1}{7}$ dirhem veya 180 miskal ağırlığındaki menânın kırkta birine, yani 6m$frac{3}{7}$ dirhem veya 4,5 miskale eşittir (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 11, 12). Bedreddin Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî (ö. 560/1164) ve Hasan b. İbrâhim el-Cebertî (ö. 1188/1774) istârın 6m$frac{3}{7}$ dirhem veya 4,5 miskale eşit olduğunu kaydetmektedir (Aḳrâbâzînü’l-Ḳalânisî, s. 291; el-ʿİḳdü’l-yemîn, vr. 29^a). Her iki değer de Bağdat rıtlının yirmide biri veya mennin kırkta biri olduğu bildirilen istârı göstermektedir; rıtl 128m$frac{4}{7}$ dirhem ya da 90 miskale, men de 2 rıtla eşittir. Bu istâr (6m$frac{3}{7}$ × 2,975 = 4,5 × 4,25 =) 19,125 grama eşdeğerdir. Ali Paşa Mübârek, burada 4,53 gramlık Roma miskali ve 3,17 gramlık dirhemin esas alınacağını ileri sürmektedir (el-Mîzân, s. 60). İstâr için 6,5 dirhem karşılığını verenlerse rıtlın 130 dirhem (= 91 miskal), mennin 260 dirhem olduğu yönündeki kayıtları esas almaktadır (meselâ bk. Abdurrahman Şeyhîzâde, I, 319). Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) bildirdiğine göre 6,5 dirhemlik veya 4,5 miskallik istâr Bağdat rıtlının yirmide biri, Medine rıtlının ise otuzda biridir (Baḥrü’r-râʾiḳ, II, 443-444). İbn Âbidîn de aynı değerdeki istârın 260 dirhemlik mennin kırkta biri olduğunu belirtmektedir (Reddü’l-muḥtâr, II, 76). Walther Hinz istârın değerini 6m$frac{2}{5}$ dirheme, yani 20 grama eşitlerken muhtemelen Bağdat rıtlının 128 dirhem olduğuna dair rivayetlere dayanmaktadır. Halbuki istârın 4,46 gramlık 4,5 miskale eşit olduğunu söylerken rıtlın değerini 128m$frac{4}{7}$ dirhem (90 miskal) şeklinde gösteren rivayetlere itibar etmektedir (Islamische Masse, s. 15). Söz konusu dirhem 3,125 gram olarak alındığında istâr için onun verdiği 20 gramlık değere ulaşılmaktadır: 1 istâr = 4,5 × 4,46 = 20,07 gram 6m$frac{2}{5}$ × 3,125.

Ebü’l-Münâ Dâvûd b. Ebû Nasr Kûhîn el-Attâr da (ö. 658/1260) istâr için m$frac{1}{40}$ men, 4 veya 4m$frac{1}{3}$ miskal, 4 miskal + 2 dânek, drahmi için 1 miskal (= 1m$frac{1}{8}$ dirhem), 1 Roma dirhemi, 1m$frac{2}{3}$ Endülüs dirhemi, 1 dirhem + 1 dânek, 18 kırat veya 15 harrûbe gibi farklı değerler vermektedir (Minhâcü’d-dükkân, s. 145, 146). 4,414 gramlık miskal-dinar esas alındığında 4m$frac{1}{3}$ miskallik istârın değeri 19,127 gr. olarak bulunur. Muhammed b. Hüsâmeddin el-Kuhistânî’nin (ö. 962/1554-55) bildirdiği kadarıyla Herat’ta kullanılan şer‘î ve örfî menâ 40 istâra, istârsa şer‘an 4,5, örfen de 7 miskale muadildir (Câmiʿu’r-rumûz, I, 210). K. J. Basmacıyan’ın verdiği bilgiden anlaşıldığı üzere Ermeniler arasında da 13,242 ve 19,127 gramlık istârlar kullanılmıştır (JA, CCXII [1928], s. 145).

BİBLİYOGRAFYA

Tehẕîbü’l-luġa, “str” md.

Kāmus Tercümesi, II, 380.

W. von Soden, Akkadisches Handwörterbuch, Wiesbaden 1965, I, 389.

W. F. Arndt – F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 381-382, 764.

C. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1751.

Epiphanius, Epiphanius’ Treatise on Weight and Measures: The Syriac Version (ed. J. E. Dean), Chicago 1935, s. 12, 58-59, 60, 64, 139-140, 143, 144.

Hârizmî, Mefâtîḥu’l-ʿulûm, Kahire 1342, s. 11, 12.

Ebü’l-Kāsım ez-Zehrâvî, et-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 457, 459.

İbn Sînâ, el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, Bulak 1294 → Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr), III, 441.

Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-Muʿarreb (nşr. F. Abdürrahîm), Dımaşk 1410/1990, s. 151-152.

Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, Aḳrâbâzînü’l-Ḳalânisî (nşr. M. Züheyr el-Bâbâ), Halep 1403/1983, s. 291.

Kûhîn el-Attâr, Minhâcü’d-dükkân (nşr. Hasan Zagle), Kahire 1287 → Frankfurt 1417/1997, s. 145, 146.

İbnü’l-Kuf, el-ʿUmde fi’l-cirâḥa, Haydarâbâd 1356 → (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1417/1997, II, 234.

Ebü’l-Berekât en-Nesefî, el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāʾiḳ (nşr. Zekeriyyâ Umeyrât), Beyrut 1418/1997, II, 443-444.

Kuhistânî, Câmiʿu’r-rumûz, İstanbul 1291, I, 210.

Şehâbeddin el-Hafâcî, Şifâʾü’l-ġalîl, İstanbul 1282/1865, s. 51.

Abdurrahman Şeyhîzâde, Mecmaʿu’l-enhur (Haskefî, ed-Dürrü’l-münteḳā içinde, nşr. Halîl İmrân el-Mansûr), Beyrut 1419/1998, I, 319.

M. Emîn el-Muhibbî, Ḳaṣdü’s-sebîl fîmâ fi’l-luġati’l-ʿArabiyye mine’d-daḫîl (nşr. Osman Mahmûd es-Sînî), Riyad 1415/1994, I, 176.

Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-ʿİḳdü’l-yemîn fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29^a.

İbn Âbidîn, Reddü’l-muḥtâr, II, 76.

Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 60-61.

W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 15.

M. Ali İmam Şûsterî, Târîḫ-i Miḳyâsât-ı İslâmî, Tahran 1339, s. 51.

Azîmâbâdî, ʿAvnü’l-maʿbûd, I, 405.

Bilmen, Kamus², IV, 124.

M. H. Sauvaire, “Materiaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, III (1884), s. 375-380.

K. J. Basmadjian, “Poids et mesures chez les anciens arméniens”, a.e., CCXII (1928), s. 145.

Mahmut Esen, “Eczacılıkta Kullanılan Ağırlık Ölçülerinin Tarihsel Gelişimi”, Eczacılık Bülteni, IV/10, İstanbul 1962, s. 148, 149.

Takī Bîniş, “Risâle-i Miḳdâriye”, Ferheng-i Îrân-zemîn, X, Tahran 1341, s. 418.

Dihhudâ, Luġatnâme, IV, 2105.

E. V. Zambour, “Istār”, EI² (İng.), IV, 248.