KĀDİRÎ, Abdüsselâm b. Tayyib

10 Ramazan 1058’de (28 Eylül 1648) Fas’ın Fas (Fez) şehrinde doğdu. Hz. Hasan ve Abdülkādir-i Geylânî neslindendir. Ataları Moğol istilâsından (656/1258) sonra Bağdat’tan Endülüs’e, X. (XVI.) yüzyılın başlarında da Fas’a göç etmişlerdir. Dedesi fakihti; kardeşi Muhammed nahiv, belâgat, fıkıh, hadis âlimi ve mutasavvıf, oğullarından Kāsım da fakih, Tayyib ise mutasavvıftı.

Abdülkādir el-Fâsî ile oğulları Muhammed ve Abdurrahman, Ebû Ali el-Yûsî, Muhammed el-Arabî el-Fiştâlî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma‘n ve Muhammed b. Ali el-Filâlî’den (ed-Dilâî) Arap dili ve edebiyatı, belâgat, kıraat, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, aruz, mantık gibi çeşitli alanlarda ders alan Kādirî şiirde ve nesirde ileri bir düzeye ulaştı. Daha sonra kendini ensâb ilmine vererek çalışmalarını özellikle Hâşimoğulları ile onların bir kolu olan Hz. Ali evlâdı üzerinde yoğunlaştırdı.

Kādirî, hayatının sonlarına doğru zamanın Filâlî Hükümdarı Mevlây İsmâil b. Muhammed’in isteği üzerine, kendisine isyan eden oğlu Muhammed’in itaatini sağlamak için Sûsülaksâ’ya gitti. Öğrencisi olan Muhammed’in isyanının sona erdirilmesinde önemli rol oynadı. 13 Rebîülevvel 1110’da (19 Eylül 1698) Fas’ta öldü ve üstadı Ahmed el-Yemenî’nin türbesi yanına defnedildi. Başta hocaları ve öğrencileri olmak üzere birçok kimse tarafından övülen Kādirî çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Ebû Abdullah el-Misnâvî, Ebü’l-Abbas el-Vicârî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, İbn Zâkûr ve İbn Rahhâl bunlar arasında zikredilebilir. Neşrü’l-mes̱ânî ve el-İltiḳāṭü’d-dürer müellifi tarihçi Muhammed b. Tayyib el-Kādirî onun torunudur.

Eserleri. Değişik alanlarda çalışmaları bulunan Kādirî’nin çoğu manzum olan eserleri, günümüzde Fas’ta yaşayan torunları ile akrabalarının elinde ve Fas’ın bazı kütüphanelerinde mevcuttur. Başlıca eserleri şunlardır:

1. el-Maḳṣadü’l-Aḥmed (fi’t-taʿrîf bi-seyyidinâ İbn ʿAbdillâh Aḥmed). Şeyhi Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah Ma‘n’ın tarikat silsilesiyle Şâzeliyye silsile ve kollarına dairdir (Rabat 1351).

2. ed-Dürrü’s-senî fî (baʿżı/ẕikri) men bi-Fâs min ehli’n-nesebi(‘l-beyti)’l-Ḥasenî. Fas’ta Hz. Hasan’ın soyundan gelenler ve özellikle İdrîsîler’in meşhur şahsiyetleri hakkındadır (Fas 1303, 1308).

3. el-İşrâf ʿalâ nesebi’l-aḳṭâbi’l-erbaʿati’l-eşrâf. Abdülkādir-i Geylânî, Abdüsselâm b. Meşîş, Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî ve Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî’nin tarikat silsileleriyle ilgili olan eser manzume olup ilk eserle birlikte basılmıştır (Fas 1308).

4. el-ʿArfü’l-ʿâṭır fî-men bi-Fâs min ebnâʾi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir (Cezayir 1906).

Kādirî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Naẓmü Muḫtaṣari’s-Senûsî (fi’l-manṭıḳ) (Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin eserinin manzum hale getirilmiş şekli; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 423, 538/4), İḥkâmü’l-maʿrûf min aḳkâmi’ẓ-ẓurûf (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 522/1), Maṭlaʿu (Meṭâliʿu)’l-işrâḳ (fî nesebi’ş-şürefâʾi’l-vâridîn mine’l-ʿIrâḳ), Esne’l-Merâḳī fi’n-nesebi’l-ʿIrâḳī, Mevâḳıfü’t-taʿrîf li-men yünseb bi-Fâs ile’n-nesebi’ş-şerîf, Şeceretü’ş-şürefâʾi’l-Ḳādiriyyîn, Naẓmü Ḳavâʿidi’l-iʿrâb, el-Cevâhirü’l-Manṭıḳıyye, Naẓmü’l-cevâhir (min nesebi Benî Ṭâhir), Tuḥfetü’n-nebîh (bi-nesebi Benî Ṭâhir ve Benî Şebîh), İġās̱etü’l-lehfân bi-esânîdi üli’l-ʿirfân, el-Fehrese, Dîvân (müellifin eserleri ve bunların yazma nüshaları için bk. Kādirî, el-İltiḳāṭü’d-dürer, s. 275-281; Brockelmann, II, 356, 682-683; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, I-II, tür.yer.). Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Fâsî, el-Mevridü’l-henî bi-aḫbâri Mevlây ʿAbdisselâm el-Ḳādirî el-Ḥasenî adıyla bir eser yazmıştır (Ziriklî, IV, 6).

BİBLİYOGRAFYA

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, III, 86-115.

a.mlf., İltiḳāṭü’d-dürer (nşr. Hâşim el-Alevî el-Kāsımî), Beyrut 1403/1983, s. 275-281.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 356, 682-683.

Muhammed Dâvûd, Târîḫu Tıṭvân, Tıtvân 1379/1959, I/3, s. 360-361, 374-377.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 5-6.

Abbas b. İbrâhim, el-İʿlâm, VIII, 478-481.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 188-190; II, 774-775.

Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 75, 96, ayrıca bk. tür.yer.; II, 315, 316, ayrıca bk. tür.yer.

Fevzî Abdürrezzâk, el-Maṭbûʿâtü’l-ḥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1986, s. 166.

M. Lakhdar, “al-Ḳādirī, al-Ḥasanī”, EI² (İng.), IV, 380.