KÂFİYECİ

788 (1386) yılında Bergama’da dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda doğumu için 780 (1378), 790 (1388) ve 801 (1399) yılları kaydediliyorsa da ilk verilen tarih doğru olmalıdır. Babasının adı Muhyiddin Mehmed’dir. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye adlı eseriyle çokça meşgul olduğundan “Kâfiyeci” lakabıyla tanınmıştır. İlk öğrenimini memleketinde tamamladıktan sonra Anadolu ve İran’ın çeşitli şehirlerini dolaşarak birçok âlimden ders aldı. Hocaları arasında Burhâneddin Haydare b. Mahmûd el-Herevî, Şemseddin Muhammed b. İbrâhim eş-Şîrâzî, Abdülvâcid b. Muhammed el-Kütâhî, İbn Melek, Hâfızüddin el-Bezzâzî ve Molla Fenârî sayılabilir. Şam’a ve oradan hacca giden Kâfiyeci üç yıl Kudüs’te kaldı ve 830 (1427) yılı dolaylarında Kahire’ye yerleşti. Arap dili ve edebiyatı, tefsir, fıkıh, kelâm, hadis, tasavvuf, tarih, cedel, felsefe, mantık, astronomi konularında yetişmiş bir âlim olarak kendini ispat etti ve Hanefîler’in önde gelen âlimlerinden biri oldu. el-Melikü’l-Eşref Barsbay Türbesi, el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân Zâviyesi ve Türbesi, Şeyhûniyye meşihatlığı görevlerinde bulundu. Yetiştirdiği birçok öğrenci arasında Celâleddin es-Süyûtî başta olmak üzere Zekeriyyâ el-Ensârî, Takıyyüddin İbn Müşhir, Şehâbeddin İbn Esed, Abdülkādir b. Ahmed ed-Demîrî gibi âlimler yer almaktadır. Mısır Memlük hükümdarları yanında Fâtih Sultan Mehmed’in de takdir edip hediyeler gönderdiği Kâfiyeci 4 Cemâziyelevvel 879 (16 Eylül 1474) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Eşrefiyye Türbesi yanında yaptırdığı türbede gömüldü. Ölüm yılı olarak bazı kaynaklarda verilen 873 (1468), 888 (1483) ve 899 (1494) tarihleri yanlıştır.

Eserleri. Kâfiyeci, Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1187) Kitâbü’l-Envâr adlı eserinin sonunda kendi el yazısı ile olan bir icâzette çalışmalarının altmıştan fazla, aynı kütüphanede kayıtlı bir mecmuadaki icâzetnâmede ise (Lâleli, nr. 1906/3) 100’den fazla olduğunu belirtir. Çoğu risâle mahiyetindeki eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1. et-Teysîr fî ḳavâʿidi ʿilmi’t-tefsîr. Tefsir usulüne dair bir mukaddime ile iki bölüm ve bir hâtimeden oluşan ve çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri önce altı nüshasına dayanarak İsmail Cerrahoğlu Türkçe tercümesiyle birlikte yayımlamış (Ankara 1989), daha sonra Nâsır b. Muhammed el-Matrûdî bu baskıyı ve yedi yazma nüshayı esas alarak tekrar neşretmiştir (Dımaşk 1410/1990).

2. el-Envâr fî ʿilmi’t-tevḥîd (Envârü’s-saʿâde fî şeḥri kelimeteyi’ş-şehâde). Çok sayıda nüshası mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1366/3; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1187/1; Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 296; Şehid Ali Paşa, nr. 2734/1).

3. el-Feraḥ ve’s-sürûr fî beyâni’l-meẕâhibi’l-erbaʿati fi’l-ʿuṣûr. Mezheplerin mahiyeti, ictihad, taklid ve dört mezhep imamı hakkında bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3577). Müellif bu eserini Neşâṭü’ṣ-ṣudûr adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1477).

4. Ḫulâṣatü’l-aḳvâl fî ḥadîs̱i “İnneme’l-aʿmâlü bi’n-niyyât” (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 525).

5. ʿİḳdü’l-ferâʾid min baḥri(taḥrîri)’l-fevâʾid. Mûcize hakkında üç soruyu ve cevaplarını ihtiva eder (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 747).

6. el-Muḫtaṣar fî ʿilmi’l-es̱er. Hadis terimleriyle ilgili olup Ali Zevin tarafından Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin hadis usulüne dair risâlesiyle birlikte Risâletân fî muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱ adıyla yayımlanmıştır (Riyad 1987).

7. el-Muḫtaṣar fî ʿilmi’t-târîḫ. Küçük hacimli bir çalışmadır (nşr. Muhammed Kemâleddin İzzeddin, Beyrut 1410/1990).

8. Nüẕhetü’l-iḫvân fî tefsîri ḳavlihî teʿâlâ “Yâ Lûṭu innâ rusülü rabbike” (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 413).

9. Nüẕhetü’l-aṣḥâb. Fâtır sûresinin son âyetinin tefsiri mahiyetinde bir risâledir (Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, nr. 3817).

10. Şerḥu’l-iʿrâb ʿan Ḳavâʿidi’l-iʿrâb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin eserinin şerhi olup Fahreddin Kabâve tarafından Şerḥu Ḳavâʿidi’l-iʿrâb adıyla neşredilmiştir (Dımaşk 1409/1988, 1993).

11. et-Terġīb fî keşfi rumûzi’t-Tehẕîb. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2592, 2636/2 [müellif hattı]; Hamidiye, nr. 751; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1145; Yenicami, nr. 1176).

12. el-Ünsü’l-enîs fî maʿrifeti şeʾni’n-nefsi’n-nefîs (British Museum, Add., nr. 7519).

13. Risâle fî istiḳbâli’l-ḳıble (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 530).

14. Seyfü’l-mülûk ve’l-ḥükkâmi’l-mürşid lehüm ilâ sebîli’l-ḥaḳ ve’l-aḥkâm. Siyasetnâme türünde bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2888, Şehid Ali Paşa, nr. 1353/2; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3948).

15. Menâzilü’l-ervâḥ (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1412/1991).

16. Kitâbü’r-Ravḥ fî ʿilmi’r-rûḥ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2130/2; Medine Ârif Hikmet Ktp., nr. 170).

17. en-Niseb li-ehli’l-edeb (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1906/1, vr. 1-41).

18. Seyfü’l-ḳuḍât ʿale’l-buġāt (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3643/4; Hacı Mehmed Efendi, nr. 989; Şehid Ali Paşa, nr. 948/1).

19. Şerḥu’l-esmâʾi’l-ḥüsnâ (Derenbourg, III, 150).

20. et-Temḥîd fî şerḥi’t-taḥmîd (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1188/4; diğer eserleri ve yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 139-140; Suppl., II, 140-141; et-Teysîr [nşr. İsmail Cerrahoğlu], neşredenin girişi, s. 11-43).

BİBLİYOGRAFYA

Kâfiyeci, et-Teysîr fî ḳavâʿidi ʿilmi’t-tefsîr (nşr. İsmail Cerrahoğlu), Ankara 1989, neşredenin girişi, s. 7-45; a.e. (nşr. Nâsır b. Muhammed el-Matrûdî), Dımaşk 1410/1990, neşredenin girişi, s. 31-92.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 259-261.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, Kahire 1326, s. 48.

a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 64, 317-318.

İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, II, 152.

Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, I, 574-575.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 326-327.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 171-173.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 169-170.

Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, V, 145.

Sicill-i Osmânî, IV, 339.

Osmanlı Müellifleri, II, 4-5.

H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, Paris 1928, III, 150.

Brockelmann, GAL, II, 138-140; Suppl., II, 140-141.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955-62, I, 81-82; III, 8, 70; V, 95.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 245-262, 547-580.

a.mlf., “al-Kāfiyad̲j̲ī”, EI² (Fr.), IV, 432-433.