Bazı kaynaklarda Ankara’nın Murtazaâbâd kazasına bağlı Yassıviran köyünde doğduğu, önceleri bir grup eşkıyaya liderlik yaparken Celâlî Karayazıcı Abdülhalim ile birlikte affa uğradığı, ardından beylerbeyilere çavuş olduğu, kethüdâ ve mütesellim gibi hizmetlerde bulunduğu rivayet edilir. İsyan sebebi, kendisine vaad edilen sancak beyliğinin verilmemesi olarak belirtilir. 1604’te isyan edip etrafı yağmalamaya başlayan Kalenderoğlu diğer Celâlî liderleriyle anlaştı. Kendisine katılan Kara Said ile birlikte Aydın ve Manisa taraflarını yağma etti. Üzerine gönderilen kuvvetleri yenilgiye uğratarak şöhretini arttırdı. Bunlar arasında Anadolu Beylerbeyi Dişlenk Hüseyin Paşa da vardı. İsyanı bastırmakla görevlendirilen Yûsuf Paşa ilgisiz kalınca Kalenderoğlu’nun cesareti arttı. Manisa ve Aydın onun nüfuzu altına girdi. Bu arada Ankara’yı ele geçirmek için çok mücadele ettiyse de halkın direnişiyle karşılaştı. Macaristan seferinden dönen Sadrazam Kuyucu Murad Paşa, Şark serdarı tayin edilip 19 Safer 1016’da (15 Haziran 1607) Üsküdar’dan Halep’e doğru yola çıktığında en önemli hedefi Halep’te isyan halinde olan Canbolatoğlu Ali Paşa ve Anadolu’daki Celâlî reisleriydi. Murad Paşa, Konya’ya ulaştığında Kalender’i hem nüfuz bölgesinden uzaklaştırmak hem de oyalamak amacıyla ona Ankara sancağını verdiğine dair menşur gönderdi.
Kalenderoğlu haberi alır almaz Saruhan’dan Ankara’ya hareket etti. Yolu üzerindeki köy ve kasabaları yağmalayarak Ankara’ya ulaştı. Ancak Ankara Kadısı Vildanzâde Ahmed Efendi, Macar seferlerinde ve ordu kadılıklarında bulunmuş tecrübeli bir kişi olduğundan Ankara Kalesi’ni her türlü saldırıya karşı tahkim ettirmiş ve Celâlîler’den korunmak üzere çeşitli tedbirler almıştı. Vildanzâde şehri Kalenderoğlu’na teslim etmek niyetinde değildi. Türlü bahanelerle Kalenderoğlu’nu içeri almayıp oyaladı. Bu arada Kuyucu Murad Paşa Kalenderoğlu’nun biraz daha oyalanmasını, kendi kuvvetlerinin yola çıktığını Ankara kadısına bildirdi. Fakat gönderdiği mektup Kalenderoğlu’nun eline geçti. Aldatıldığını anlayan Kalenderoğlu Ankara’yı kuşattıysa da kaledekilerin karşı koyması üzerine geri çekilmek zorunda kaldı. Bursa civarına geldi. Bursa’yı bir müddet için ele geçirdiyse de kalesini alamadı. Mihaliç, Kirmasti ve Biga taraflarında büyük tahribat yaptı. Bu arada üzerine gönderilen Nakkaş Hasan Paşa, Yûsuf Paşa ve Dalgıç Ahmed Ağa’yı bozguna uğrattı. Daha sonra Aydın ve Saruhan üzerine yürüyüp etrafta yağma ve katliamda bulundu. Hamîd-ili tarafından Karaman yöresine gitti. Burada bir diğer Celâlî reisi olan Ağaçtan-Pîrî adamlarıyla ona katıldı.
Öte yandan Kuyucu Murad Paşa, Kalenderoğlu üzerine yürümek için hazırlık yaparken Halep’ten İstanbul’a gönderdiği hazinenin onun tarafından yolda yağmalanacağını öğrendi. Hemen harekete geçerek Maraş civarında Göksun Boğazı’nı tuttu. Kalenderoğlu burada yenilgiye uğradı (26 Rebîülâhir 1017 / 9 Ağustos 1608). Adamlarının çoğunu kaybetti. Doğu Anadolu’ya doğru kaçtı. Bayburt civarında tekrar mağlûp olduktan sonra İran’a firar etti. Kendisinden bir daha haber alınamadı. Bazı kaynaklarda onun Anadolu’ya hâkim olma mücadelesi yaptığı, ancak Osmanlı saltanatını hedeflemediği belirtilir.
BİBLİYOGRAFYA
Mehmed b. Mehmed, Nuhbetü’t-tevârîh ve’l-ahbâr, İstanbul 1276, s. 233, 237, 238, 239.
Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Târihi (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., nr. TE 80, s. 262, 308, 344, 370, 379-381, 384-387, 402-403, 415-416, 422-427.
Ahvâl-i Celâliyân, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2236, vr. 3a, 7b, 8a, 18a-28b.
Peçuylu İbrâhim, Târih, II, 318, 332, 333, 335.
Kâtib Çelebi, Fezleke, I, 281, 284, 290, 293-294, 297-300, 305-310.
Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Ravzatü’l-ebrâr, Bulak 1248, s. 500, 507, 511-517.
Naîmâ, Târih, I, 411, 449, 461, 462; II, 4, 8-22, 26-34, 36-39, 42-44, 47, 54, 63, 65.
Uluçay, XVII. Asırda Saruhan, bk. İndeks.
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/1, s. 103-110; III/2, s. 364-365.
K. Barkey, Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi (trc. Zeynep Altok), İstanbul 1999, s. 154, 171, 210, 215-219, 221, 223, 231.
W. J. Griswold, Anadolu’da Büyük İsyan: 1591-1611 (trc. Ülkün Tansel), İstanbul 2000, bk. İndeks.
H. D. Andreasyan, “Bir Ermeni Kaynağına Göre Celâlî İsyanları”, TD, XIII/17-18 (1963), s. 27-42.
Mustafa Akdağ, “Celâlî İsyanlarından Büyük Kaçgunluk (1603-1606) I”, TAD, II/2-3 (1964), s. 1-49.
a.mlf., “Ḳalenderog̲h̲li Meḥmed”, EI2 (İng.), IV, 499.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 256-257 numaralı sayfalarda yer almıştır.