KĀSIM EMÎN

Kahire’de doğdu. Babası Türk, annesi Arap asıllıdır. İlk öğrenimini İskenderiye’de, orta öğrenimini Kahire’de yaptı. Medresetü’l-hukūk ve’l-idâre’deki yüksek öğrenimi sırasında Cemâleddîn-i Efgānî’nin öncülüğünü yaptığı fikir hareketini benimseyen öğrenciler arasında yer aldı. Hukuk tahsilini bitirince (1881) avukat Mustafa Fehmi Paşa’nın yanında avukatlık yapmaya başladı. İngiliz işgali sırasında Mustafa Fehmi Paşa başbakanlığa getirilince kısa bir süre onun yerinde avukatlığa devam etti. Aynı yıl burslu olarak Fransa’ya gitti ve Montpellier Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdi. Bu yıllarda Nietzche, Darwin ve Karl Marks gibi düşünürlerin eserlerini okudu. Paris’te bulunan Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh’a el-ʿUrvetü’l-vüs̱ḳā’nın neşrinde yardım etti. Fakülteden mezun olup ülkesine dönünce (1885) hâkimlik görevine başladı. İstînaf mahkemesi hâkimliğine kadar yükseldi. Muhammed Abduh, Sa‘d Zağlûl, Ali Yûsuf ve Ahmed Lutfî es-Seyyid gibi fikir ve siyaset adamlarıyla dostluk kurdu. Babasının arkadaşı Amiral Emîn Tevfik’in kızı Zeyneb’le evlendiği 1894 yılı yaz tatilini Türkiye’de geçirdi. Sa‘d Zağlûl Paşa’nın başkanlığını yaptığı Mısır Üniversitesi’nin kurulması için çalışmalarda bulunan komisyonda üye olarak görev yapan Kāsım Emîn onun eğitim bakanı olmasından sonra komisyon başkanlığına seçildi. Okul açmak ve fakir çocukları okutmak amacıyla el-Cem‘iyyetü’l-hayriyyetü’l-İslâmiyye adıyla kurulan dernekte görev aldı. 23 Nisan 1908’de vefat etti.

XIX. yüzyılın sonunda Mısır’da ortaya çıkan ıslah hareketinin temsilcilerinden olan Kāsım Emîn toplumsal bozulmanın asıl sebebinin ahlâkî çöküntü olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre aile toplumun temeli olup toplumun ıslahında kadının çok önemli bir yeri vardır. Ancak Doğu toplumlarında kadın bu görevi yerine getirecek eğitimden yoksundur. Kadının içinde bulunduğu durumdan İslâm sorumlu değildir. İslâm dini kadının durumunu iyileştiren hükümler getirmiş, ancak müslümanlar bu hükümlere uymamış, güçlüler zayıflara, erkekler kadınlara tahakküm etmiştir. Kāsım Emîn, kadın hakları konusunda görüşlerini dinî delilleri de kullanarak ortaya koymuştur. Ancak düşünceleri bir bütün olarak ele alındığında ıslah ekolünün diğer mensupları gibi onun da Batı’nın akılcılığından etkilendiği, Batı’nın özgürlük, ilerleme, medeniyet ve bilim kavramlarını sıkça kullandığı ve düşüncelerini bunlar etrafında temellendirdiği görülür.

Eserleri. 1. Les Egyptiens (Paris 1894). Duc d’Harcourt’in Mısır ve Mısırlılar hakkında yazdığı İslâm’a hakaretlerle dolu L’Egypte et les Egyptiens (Paris 1893) adlı kitabına reddiye olup Muhammed el-Buhârî tarafından el-Mıṣriyyûn adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir (Kahire 1894).

2. Esbâb ve netâʾic ve aḫlâḳ ve mevâʿiẓ (Kahire 1898). 1895-1898 yılları arasında el-Müʾeyyed gazetesinde imzasız olarak yazdığı makalelerden derlenmiştir.

3. Taḥrîrü’l-merʾe (Kahire 1899). Kadın hak ve özgürlüklerine dair olan eser kadınların eğitimi, ailedeki görevleri ve boşanma olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Kāsım Emîn’in bu eseri Muhammed Abduh’la birlikte yazdığı, bazı siyasî sebeplerle Muhammed Abduh’un kitaba imza koymadığı ileri sürülmektedir (Semîr Ebû Hamdân, s. 121-129). Eseri Yûsuf Han İ‘tisâmî Terbiyet-i Nisvân (Tebriz 1900) adıyla Farsça’ya, Yûsuf Sâmih (Asmaî) Tahrîrü’l-mer’e yahud Hürriyet-i Nisvân (Kahire 1326), Zekî Mugāmiz Hürriyet-i Nisvân (İstanbul 1329), Zâkir Kādirî Tahrîrü’l-mer’e yahud Kadınların Esaretten Azadı (Kazan 1909) adıyla Türkçe’ye ve O. Rescher de Almanca’ya (Stuttgart 1928) çevirmiştir. Kitap birçok âlim tarafından tenkit edilmiş ve hakkında reddiyeler yazılmıştır.

4. el-Merʾetü’l-cedîde (Kahire 1900). Önceki esere yapılan eleştirilere cevap olarak kaleme alınmıştır. Zâkir Kādirî bu eseri de el-Mer’etü’l-cedîde yahud Yeni Kadın adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Kazan 1908). Ferîd Vecdî’nin el-Merʾetü’l-müslime (Kahire 1319) ismiyle bu esere yazdığı reddiyeyi Mehmed Âkif Ersoy Müslüman Kadını (İstanbul 1325) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir.

5. Kelimât (Kahire 1908). Kāsım Emîn’in vefatından kısa bir süre sonra Lutfî es-Seyyid’in çıkardığı el-Cerîde gazetesinde yayımlanan özel not ve hâtıralarından derlenmiştir.

Muhammed İmâre, Kāsım Emîn’in bütün eserlerini el-Aʿmâlü’l-kâmile li-Ḳāsım Emîn adıyla yayımlamıştır (Kahire 1976). Vedâd Sekâkînî, Ahmed Hâkî, Muhammed İmâre, Semîr Ebû Hamdân ve Garîd eş-Şeyh gibi araştırmacılar Kāsım Emîn hakkında müstakil çalışmalar yapmışlardır (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

Kāsım Emîn, el-Aʿmâlü’l-kâmile (nşr. Muhammed İmâre), Kahire 1976.

C. Zeydân, Meşâhîrü’ş-şarḳ, Beyrut, ts., II, 420-435.

Vedâd Sekâkînî, Ḳāsım Emîn, Kahire 1965.

Ahmed Hâkî, Ḳāsım Emîn, Kahire 1973.

Muhammed İmâre, Ḳāsım Emîn, Beyrut 1985.

M. Hüseyin Heykel, Terâcimü Mıṣriyye ve Ġarbiyye, Kahire, ts., s. 152-166.

Kâzım Hutayt, Aʿlâm ve ruvvâd, Beyrut 1987, s. 241-255.

Semîr Ebû Hamdân, Ḳāsım Emîn, Beyrut 1993, s. 121-129.

A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939, Cambridge 1993, s. 164-170.

Garîd eş-Şeyh, Ḳāsım Emîn, Beyrut 1994.

U. Rizzitano, “Ḳāsim Amīn”, EI² (İng.), IV, 720-721.